Aνν Άπλμπαουμ: Για την δημοκρατία - Εναρκτήρια ομιλία στο Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ 2025

Anne Applebaum: „Die Salzburger Festspiele sind das, was Autokraten fürchten“, Die Presse, Βιέννη 26.7.2025

H Anne Applebaum αυτοχαρακτηρίζεται πολιτικά ως «φιλελεύθερη Συντηρητική». Συντηρητική φιλελεύθερης απόχρωσης, όχι Φιλελεύθερη με συντηρητικό επιχρωματισμό. Προσοχή, δεν βλέπει τον εαυτό της μέσα στα ρεύματα - κληρονόμους της βρετανικής Διαφωτιστικής φιλελεύθερης παράδοσης «δικαιωματικού» τύπου με απαρχές στον John Locke, ούτε του Αμερικανικού φιλελευθερισμού (του αντίθετου πόλου από τον Αμερικανικό Ρεπουμπλικανισμό). Aισθάνεται πιο άνετα ως μακρινή κληρονόμος ενός συντηρητισμού α λα Έντμουντ Μπερκ (Edmund Burke), από την Βρετανία της εποχής της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης. Οι πιο πολλοί ιστορικοί της πολιτικής βλέπουν τον Μπερκ ως πρόγονο των φιλελεύθερων Συντηρητικών· ωστόσο ένας από τους πιο σκληρούς επικριτές του είναι ένας άλλου τύπου Συντηρητικός, ο Leo Strauss, στοχαστής όχι απολυταρχικός ή φιλο-ολοκληρωτικός αλλά σαφώς ολιγαρχικός, αντινεωτερικός, αντι-Διαφωτιστής. Με τον Strauss έχουν εμμονή στην Αμερική τόσο οι νεοσυντηρητικοί α λα Μπους Junior όσο και οι άσπονδοι εχθροί τους, οι «νεαροί συντηρητικοί επαναστάτες» MAGA του Τραμπ.

Τέτοιες διακρίσεις, άν και λεπτές, φέρνουν στο φως πολλή πολιτική ουσία. Ιδιαίτερα τώρα, καθώς είναι φανερό ότι η εμμονή αποκλειστικά στην αδρή εικόνα, περιορισμένη στις περιεκτικές πολιτικές ιδεολογίες τις γεννημένες στον 18ο και 19ο Αιώνα (Συντηρητισμός, Φιλελευθερισμός, Σοσιαλισμός), με άλλα λόγια στο γραμμικό, μονοδιάστατο σύστημα πολιτικών συντεταγμένων (Δεξιά-Κέντρο-Αριστερά), αντί να φωτίζει, αποκρύπτει πολλή πολιτική ουσία.

Σύμφωνα με την Applebaum τα καθεστώτα του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού ήταν απολυταρχικά, και ως προς αυτό το χαρακτηριστικό ήταν όμοια με τα ναζιστικά και φασιστικά. Τα τωρινά απολυταρχικά καθεστώτα είναι άλλου τύπου. Το πιο κραυγαλέο δείγμα τους είναι η σημερινή μετακομμουνιστική Ρωσία (ως άλλα παραδείγματα αναφέρει Κίνα, Βενεζουέλα, Αίγυπτο). Το μοντέλο Ρωσία πάει να διαδοθεί σε «δημοκρατίες που κινδυνεύουν, όπως η Ουγγαρία και η Γεωργία», λέει. «Και ο Νετανιάχου είναι σαφώς πρόθυμος να οδηγήσει προς την παρακμή της Ισραηλινής δημοκρατίας», έγραφε στην Guardian τον Ιούλιο του 2024 η συντηρητική και εβραϊκής καταγωγής ιστορικός, σχεδόν έναν χρόνο μετά την τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς. «Σύντομα μπορεί να δούμε παρόμοιες προσπάθειες και στις Ηνωμένες Πολιτείες». Τις βλέπουμε ήδη, θα ΄πρεπε να πει. Ξέρει άλλωστε ότι η απολυταρχία είναι μεταδοτική και η διάδοση της εκτός από την δημοκρατία απειλεί και την διαβίωση μας στον πλανήτη. «Αλλά οι δικτάτορες και οι αυταρχικοί ηγέτες δεν είναι η μοναδική απειλή [...] Οι αλλαγές στις τεχνολογίες και στους τρόπους συμπεριφοράς σε ολόκληρο τον δημοκρατικό κόσμο, συμβάλλουν επίσης στην διάβρωση της κοινωνίας των πολιτών [...] Ακολουθούμε τον όχλο του διαδικτύου [...] ο νέος διαδικτυακός κόσμος προωθεί τον κυνισμό, τον μηδενισμό και την απάθεια».

Οι «νεαροί συντηρητικοί» επαναστάτες MAGA, οι συνεργάτες τους στην Ευρώπη ή αλλού, μαζί με τους ψηφιακούς ολιγάρχες φίλους τους σκέφτονται και πράττουν ακριβώς αντίστροφα. Στην καφρίλα του διαδικτύου αισθάνονται σαν στο σπίτι τους. Οι συγγενείς τους Ευρωπαίοι Συντηρητικοί και Μεταρρυθμιστές (ECR) των αλήστου μνήμης Τόριδων, των Αδελφών της Ιταλίας και του Πολωνικού PiS (το οποίο κατακεραυνώνει η Applebaum), μοιάζουν νερωμένη εκδοχή τους - χωρίς τον Πουτινισμό. Όσο για τους Νεοσυντηρητικούς α λα Μπους Junior, είναι ταμπού να εμπλουτίσουν τον επιθανάτιο ρόγχο τους με λόγια που θίγουν τους Αμερικανούς ψηφιακούς ολιγάρχες. Αλλά μια «φιλελεύθερη συντηρητική» Μπερκιανού τύπου μπορεί και εκφράζεται ανοιχτά για έναν από τους πιο μεγάλους κινδύνους της εποχής μας: Ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει τρομερούς εχθρούς και βαθιά μέσα στα σπλάχνα της και όχι μόνον εξωτερικούς, «εκτός Δύσης». Άλλωστε τι σημαίνει «Δύση» εν έτει 2025; Όπλα των εχθρών της δημοκρατίας είναι, μεταξύ άλλων, διαδικτυακές πλατφόρμες και αλγόριθμοι· στην πραγματικότητα το σκληρά ολιγοπωλιακό καθεστώς του σημερινού ψηφιακού κόσμου είναι εντελώς ασύμβατο με μια δημοκρατική δημόσια σφαίρα.

Εν τω μεταξύ, οι Φιλελεύθεροι α λα Δημοκρατικό Κόμμα των ΗΠΑ και οι Ευρωπαίοι του Μακρόν στέκονται πολιτικά άοπλοι απέναντι στους Τραμπικούς και στους Λεπενιστές αντίστοιχα, ενώ οι Γερμανοί και Ολλανδοί σκληροί «συντηρητικοί Φιλελεύθεροι» έχουν αυτοκαταστραφεί ως μερίδα του συνταγματικού κοινοβουλευτικού φάσματος. Οι πολιτικές οικογένειες που κατατάσσονται στην Αριστερά (τόσο η πλειοψηφία της Σοσιαλδημοκρατίας όσο και οι άλλες Αριστερές, οι προερχόμενες από την μαρξιστική παράδοση), αλλά και οι «συνήθεις Συντηρητικοί» του τύπου της γερμανικής Χριστιανοδημοκρατίας (είτε υπό την γεωπολιτικά αφελή, υπερτιμημένη ως ηγέτιδα Άνγκελα Μέρκελ, είτε τώρα, υπό τον ακόμη ανεπαρκέστερο πολιτικά Φρίντριχ Μερτς), είναι εξίσου με τους Φιλελεύθερους εγκλωβισμένοι σε μια τυφλά οικονομοκεντρική λογική.

Δεν θέλουν να κατανοήσουν γιατί οι διαμάχες περί την τεχνολογία (είτε αφορούν την κλιματική αλλαγή και την ενεργειακή μετάβαση, είτε το διαδίκτυο), πέραν της οικονομικής έχουν και άμεσα πολιτική διάσταση. Αδυνατούν να κατανοήσουν ότι η γεωπολιτική επιστρέφει τώρα στην Ευρώπη ακριβώς επειδή αντεπιτίθενται συνασπισμένες πλανητικές απολυταρχικές δυνάμεις, οι οποίες, εκτός των άλλων, είναι και αυτοκρατορίες ορυκτών καυσίμων (οι ΗΠΑ είναι μία). Και καθώς οι «συντηρητικοί επαναστάτες» σύμμαχοι των απολυταρχών, τύπου MAGA, AfD κτλ, μετατρέπουν τώρα τον πολιτικό αγώνα στην δημόσια σφαίρα σε ανοιχτό πολιτισμικό πόλεμο, πολλοί του Συντηρητικού αστισμού αλλά και της «Αριστεράς», πέφτουν στην παγίδα και τους προσφέρουν πολύτιμες υπηρεσίες.

Για να προστατεύσουμε την απειλούμενη δημοκρατία και άλλα πράγματα άξια συντήρησης και βελτίωσης (π.χ. το αξιοβίωτο του πλανήτη), η Applebaum παραπέμπει στον Βάτσλαβ Χάβελ: Μας συστήνει ως όπλα την «ανεξάρτητη γνώμη και ανεξάρτητο στοχασμό για τον κόσμο [...] μέχρι τις πιο ποικίλες ελεύθερες στάσεις του πολίτη, συμπεριλαμβανομένης της ανεξάρτητης κοινωνικής αυτοοργάνωσης». Ο «φιλελεύθερος Συντηρητισμός» της και η ιδεολογική βιογραφία της την εμποδίζουν να κατανοήσει ρεαλιστικά πόσο μακρά ήταν η πορεία της παρακμής των ΗΠΑ προς μια απειλούμενη δημοκρατία και σε ποιούς να ρίξουμε την ευθύνη. Ωστόσο, για το θέμα που συζητάμε εδώ, αυτό που προτείνει ως αντίδοτο η Applebaum, μακάρι να το έστελναν ως δικό τους πολιτικό μήνυμα οι χειμαζόμενες δημοκρατικές πολιτικές οικογένειες της Ευρώπης. Δυστυχώς, πολλές, όχι μόνον Συντηρητικές, προσπαθούν να μιμηθούν τους «συντηρητικούς επαναστάτες» εχθρούς της δημοκρατίας και υποκλίνονται δουλικά στην νέα ολιγαρχία.

Γ. Ρ.

 

Ίσως νομίζετε πως ξέρετε τι είναι ένα φεστιβάλ. Αλλιώς δεν θα ήσασταν εδώ. Είστε θεατής, διοργανωτής ή καλλιτέχνης. Αγοράσατε εισιτήρια και ήρθατε με αυτοκίνητο ή με αεροπλάνο. Ξέρατε τι ήταν αναμενόμενο να δείτε και να ακούσετε εδώ. Όμως, αν σκεφτείτε λίγο ποιός είναι ο ορισμός ενός φεστιβάλ, τα πράγματα μπορεί και να γίνουν λιγότερο σαφή.
Όπως τόσα πολλά πράγματα που κάνουμε εμείς οι άνθρωποι, ένα φεστιβάλ είναι συλλογική προσπάθεια. Χρειάζονται άτομα με όραμα, αλλά και άτομα που μπορούν να φέρουν εδώ κοινό, να επιλέξουν καλλιτέχνες και σκηνοθέτες, να χειριστούν τις χρηματοδοτήσεις και να χρησιμοποιήσουν τους πόρους με σύνεση. Αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να είναι όχι μόνον φιλόδοξοι, αλλά και εμπνευσμένοι. Τα φεστιβάλ δεν πετυχαίνουν επειδή έτσι διατάσσουν ισχυροί άνθρωποι. Πετυχαίνουν επειδή κάποιοι άνθρωποι εμψυχώνονται από ιδανικά, όπως η καλλιτεχνική αριστεία, η παιδεία, η ομορφιά και η αρμονία, και επειδή συνεργάζονται με την δική τους ελεύθερη βούληση για να υλοποιήσουν αυτά τα ιδανικά.

Αυτό το φεστιβάλ δεν αποτελεί εξαίρεση. Κανείς δεν ανέθεσε στον Ούγκο φον Χόφφμανσταλ (Hugo von Hofmannsthal), στον Μαξ Ράινχαρντ (Max Reinhardt) ή στον Ρίχαρντ Στράους (Richard Strauss) να ιδρύσουν ένα φεστιβάλ εδώ στο Ζάλτσμπουργκ, το 1920, μια χρονιά δυστυχίας και πείνας. Κανείς δεν τους έδωσε εντολή να ανεβάσουν τον Jedermann [Jedermann, Das Spiel vom Sterben des reichen Mannes, θεατρικό έργο του Hugo von Hofmannsthal], με φόντο τον καθεδρικό ναό ή να χρησιμοποιήσουν σανίδες από ένα πρώην στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου για να δημιουργήσουν συμβολικά μια νέα σκηνή για μια νέα εποχή. Το έκαναν επειδή ήθελαν το φεστιβάλ τους να κερδίσει μια θέση στα μάτια του κόσμου - κυριολεκτικά και μεταφορικά - και επειδή ήθελαν να επαναφέρουν την τέχνη στο επίκεντρο της δημόσιας ζωής, και μάλιστα για όλους.

Σε μια χώρα που είχε συντριβεί από την βία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και από τα επακόλουθα του, ο Μαξ Ράινχαρντ έγραψε ότι η τέχνη πρέπει να είναι «όχι απλώς μια πολυτέλεια για τους πλούσιους και για τους χορτάτους, αλλά ένα μέσο διαβίωσης για τους άπορους». Είχαν επίσης φιλόδοξες ελπίδες «ότι κάνοντας μια αρχή ακριβώς εδώ, στην Αυστρία θα μπορούσαν να επανασυνδεθούν τα κομμένα νήματα της ευρωπαϊκής πολιτισμικής κοινότητας, και με κανέναν άλλο τρόπο παρά μέσω της μουσικής και του θεάτρου», για να παραφράσω ξανά τον Ράινχαρντ. Ωστόσο, το έργο τους μπορεί να είναι ακόμη πιο σημαντικό από ό,τι νόμιζαν οι ίδιοι οι ιδρυτές αυτού του φεστιβάλ.

Hugo von Hofmannsthal, Max Reinhardt, Richard Strauss

Η παράδοση των «Συνδέσμων» («Associations») της Αμερικής
Διότι, με το να δημιουργήσουν κάτι νέο από κοινού, και με το να σφυρηλατήσουν δεσμούς μεταξύ του λαού της Αυστρίας και των λαών ολόκληρης της Ευρώπης, δεν οργάνωσαν απλά και μόνον ένα φεστιβάλ, αλλά έθεσαν και ένα θεμέλιο για την μελλοντική Αυστριακή Δημοκρατία. Για να το εξηγήσω πιο αναλυτικά, θα ήθελα να παραθέσω έναν άλλο μεγάλο Ευρωπαίο. Ο Alexis de Tocqueville ταξίδεψε πολύ στις Ηνωμένες Πολιτείες στις αρχές του 19ου Αιώνα, έχοντας ως στόχο να καταλάβει γιατί η δημοκρατία λειτουργούσε εκεί τότε, ενώ στην πατρίδα του, στη Γαλλία, μόλις είχε αποτύχει. Μεταξύ άλλων, ανακάλυψε πόσο σημαντικές ήταν οι «ενώσεις», οι «σύνδεσμοι», οι «associations» για τους Αμερικανούς. Παρά την απεραντοσύνη της χώρας τους, οι Αμερικανοί συγκεντρώνονταν, έπαιρναν αποφάσεις και υλοποιούσαν πράγματα από κοινού. Παντού ίδρυαν ενώσεις - τις αμέτρητες οργανώσεις, τις οποίες ο Βρετανός φιλόσοφος Edmund Burke ονόμαζε «μικρές ομάδες» και τώρα τις ονομάζουμε «κοινωνία των πολιτών».
Ο De Tocqueville έγραψε: «Με τις ενώσεις τους, οι Αμερικανοί οργανώνουν γιορτές, ιδρύουν πανεπιστήμια, χτίζουν πανδοχεία, ανεγείρουν εκκλησίες, διανέμουν βιβλία και στέλνουν ιεραποστόλους στα πέρατα της γης. Έτσι χτίζουν νοσοκομεία, φυλακές και σχολεία […] Εάν στην Γαλλία επικεφαλής κάθε νέου εγχειρήματος είναι το κράτος και στην Αγγλία ένας λόρδος, να είστε σίγουροι ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι ένας σύνδεσμος». Ο De Tocqueville πίστευε ότι η επιτυχία της δημοκρατίας στην Αμερική δεν οφειλόταν στα μεγάλα ιδανικά, τα οποία εκφράζονται με μνημεία ή στο Σύνταγμα, αλλά σ' αυτά τα ήθη και πρακτικές.

Η δημοκρατία, έλεγε, λειτουργεί στην Αμερική επειδή οι άνθρωποι την εφαρμόζουν και επειδή κάθε μέρα οργανώνουν εκδηλώσεις και έργα από κοινού με τους συμπολίτες τους.
Το Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ είναι ακριβώς αποτέλεσμα  τέτοιων προσπαθειών: Αυτοπροσδιοριζόμενων, προερχόμενων από την κοινωνία, αυθεντικών. Ο Ντε Τοκβίλ δεν ήταν ο μόνος που αναγνώρισε την δύναμη των άτυπων οργανώσεων. Πολλές δεκαετίες μετά την έκδοση του διάσημου βιβλίου του «Για την Δημοκρατία στην Αμερική», ένας πολύ διαφορετικός στοχαστής στην άλλη άκρη του κόσμου, ενδιαφέρθηκε και αυτός για τις ανεξάρτητες οργανώσεις. Ήταν ο Βλαδίμηρος Λένιν, ο οποίος, ωστόσο, περιέγραψε αυτές τις ομάδες διαφορετικά. Τις ονόμασε «αυτονομιστικές» ή «κάστες» και απαίτησε την κατάργηση τους προκειμένου να ανοίξει ο δρόμος για μια νέα μορφή διακυβέρνησης. Όπως ακριβώς έκαναν αργότερα ο Χίτλερ και οι Εθνικοσοσιαλιστές, ο Λένιν και οι κομμουνιστές απέρριπταν τέτοιες ανεξάρτητες οργανώσεις για τους ίδιους λόγους που τις θαύμαζαν ο Μπερκ και ο ντε Τοκβίλ: Επειδή έδιναν στους ανθρώπους την ευκαιρία να ορίζουν οι ίδιοι τη ζωή τους, επειδή ενθάρρυναν την ανεξάρτητη σκέψη και δράση και επειδή ενθάρρυναν την κοινωνική συνεργασία και τις νέες ιδέες. 

Η Κοινωνία των Πολιτών υπό Απειλή
Αντ' αυτού, οι κομμουνιστές ήθελαν να εγκαθιδρύσουν ένα ολοκληρωτικό καθεστώς στο οποίο ένα κυβερνών κόμμα έλεγχε όχι μόνον την πολιτική και την οικονομία, αλλά και τον πολιτισμό, την τέχνη, την εκπαίδευση, ακόμη και τον ελεύθερο χρόνο. Η κοινωνία των πολιτών στέκονταν εμπόδιο στον δρόμο τους. Όπως γνωρίζετε καλύτερα από εμένα, ο Αδόλφος Χίτλερ ακολούθησε μια παρόμοια πολιτική, η οποία στα γερμανικά, φυσικά, δεν ονομαζόταν «εκσοβιετισμός» αλλά «Gleichschaltung» (ευθυγράμμιση).
Μετά το Άνσλους [την εισβολή στην Αυστρία και την κατάργηση της ανεξαρτησίας της με ενσωμάτωση στο Ναζιστικό κράτος της Γερμανίας], το Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ έχασε κι αυτό την ανεξαρτησία του. Ο Μαξ Ράινχαρντ αυτοεξορίστηκε και πέθανε ως πολιτικός πρόσφυγας στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Για τους περισσότερους από εσάς, όλα αυτά μπορεί και να ακούγονται σαν να συνέβησαν πάρα πολύ καιρό πριν. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος τελείωσε πριν από 80 χρόνια. Η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε πριν από 30 χρόνια και παραπάνω.  Από τότε, η Ευρώπη, η πριν χωρισμένη σε πρώην Δυτική και σε πρώην Ανατολική, έχει ενωθεί. Ούτε οι Σοβιετικοί Κομμουνιστές ούτε οι Εθνικοσοσιαλιστές αποτελούν απειλή σήμερα. Παρ' όλα αυτά, θα υποστήριζα ότι η κοινωνία των πολιτών, με τους ελεύθερους συνεταιρισμούς της, την καλλιτεχνική της ελευθερία και τις άλλες ελευθερίες τις οποίες εδώ και καιρό θεωρούμε δεδομένες, απειλείται για άλλη μια φορά σήμερα, σε όλο τον κόσμο, περισσότερο από κάθε άλλη φορά τις τελευταίες δύο γενιές.
Παρατηρούμε σταδιακές αλλαγές σ' αυτήν εδώ την ήπειρο. Πολιτικοί, οι οποίοι για άλλη μια φορά αντιλαμβάνονται τις ενώσεις της κοινωνίας των πολιτών ως απειλή, ανέρχονται στην εξουσία. Ο νυν Πρόεδρος της Ρωσίας Βλαντίμιρ Πούτιν έμαθε από την KGB να αντιμετωπίζει με καχυποψία όλες τις αυτοοργανωμένες δραστηριότητες. Βυθισμένος στον παρανοϊκό εθνικισμό του, αντιμετωπίζει τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών ως κατασκόπους. Τον Νοέμβριο του 2012, το ρωσικό κοινοβούλιο ψήφισε νόμο ο οποίος απαιτούσε από τους οργανισμούς που λαμβάνουν χρηματοδότηση από την Δύση να σπεύσουν να εγγραφούν στα μητρώα του κράτους ως «ξένοι πράκτορες» - δηλαδή να αυτοανακηρυχθούν «κατάσκοποι». Μεταγενέστεροι νόμοι δίνουν στο ρωσικό κράτος το δικαίωμα να διαλύει «ανεπιθύμητους» οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένων πολιτιστικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, ακόμη και αν είναι ρητά μη πολιτικοί. Από τότε, καλλιτέχνες, ηθοποιοί και συγγραφείς καταπιέζονται. Επιθεωρητές των μυστικών υπηρεσιών των αρμόδιων για το εσωτερικό της Ρωσίας στέλνονται σε γκαλερί και επιθεωρούν εκθέσεις πριν τους επιτραπεί να ανοίξουν.
Και δεν είναι μόνον τα μεμονωμένα άτομα που πέφτουν θύματα καταστολής. Επηρεάζονται επίσης και μη πολιτικές ή πολιτιστικές ενώσεις. Σε αυτούς περιλαμβάνονται το Memorial, κάποτε η σημαντικότερη εταιρεία ιστορικών της Ρωσίας, το Κέντρο Ζαχάρωφ και η Σχολή Πολιτικής Παιδείας στην Μόσχα. Η επίθεση στην κοινωνία των πολιτών εκτείνεται και πέρα ​​από την Ρωσία. Η Λευκορωσία, η οποία βρίσκεται υπό άμεση ρωσική επιρροή, έχει λάβει παρόμοια μέτρα. Άλλα απολυταρχικά καθεστώτα, από την Κίνα μέχρι την Βενεζουέλα και την Αίγυπτο, έχουν πλέον νόμους βασισμένους σε πρότυπα εκ Ρωσίας για να περιορίσουν τις πολιτικές οργανώσεις. Δημοκρατίες που κινδυνεύουν, όπως η Ουγγαρία και η Γεωργία, κάνουν παρόμοιες προσπάθειες επηρεασμένες από την ρωσική επιρροή. Σύντομα μπορεί να δούμε παρόμοιες προσπάθειες και στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Η Ρωσία επεκτείνει το σύστημά της
Όμως η Ρωσία διαδίδει το σύστημά της ακόμη και με την βία. Οι Ρώσοι εισβολείς, οι οποίοι ήρθαν για πρώτη φορά στην Ουκρανία το 2014 και το επανέλαβαν το 2022, τρομοκρατούν τον λαό με βία χωρίς όρια· ανεγείρουν θαλάμους βασανιστηρίων και στρατόπεδα συγκέντρωσης. Έχουν αναδομήσει πολιτιστικά ιδρύματα, σχολεία και πανεπιστήμια σύμφωνα με την εθνικιστική και ιμπεριαλιστική ιδεολογία του ρωσικού καθεστώτος. Ασκούν ιδιαίτερη πίεση στην κοινωνία των πολιτών, ιδίως στους συνεργάτες φιλανθρωπικών οργανώσεων ή οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, δηλαδή στους ανθρώπους που αυθόρμητα σπεύδουν να βοηθήσουν τους συμπολίτες τους. Πριν από λίγο καιρό, Ουκρανοί δημοσιογράφοι, μέλη του «Reckoning Project»* πήραν συνέντευξη από έναν άνδρα, ο οποίος διέφυγε από εκείνο το το τμήμα της ουκρανικής επαρχίας Χερσώνας, το οποίο ακόμη τελεί υπό ρωσική κατοχή. Ήταν μέλος μιας ομάδας περιπολίας γειτονιάς, η οποία οργανώθηκε μετά την εισβολή για να ασκεί καθήκοντα αστυνόμευσης κατά της εγκληματικότητας. Είχε επίσης εργαστεί σε ένα κέντρο διανομής βοήθειας. Λόγω των δραστηριοτήτων του, συνελήφθη και ανακρίθηκε από Ρώσους στρατιώτες. Τον ρώτησαν για τις διασυνδέσεις του με την ουκρανική υπηρεσία πληροφοριών (που δεν είχε καθόλου), με την CIA (είχε ακόμη λιγότερες) και, εντελώς παράλογα, για τις διασυνδέσεις του με το ίδρυμα του Τζορτζ Σόρος. Όπως ακριβώς οι Σοβιετικοί αντιμετώπιζαν τους Προσκόπους και τα μέλη φιλοσοφικών κύκλων ως συνωμότες, οι Ρώσοι εισβολείς φάνηκαν απρόθυμοι να πιστέψουν ότι κάποιος εργαζόταν εθελοντικά μαζί με άλλους. Από τις ερωτήσεις τους υπέθετες ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν είχαν ακούσει ποτέ κάτι τέτοιο.
Και επειδή δεν μπορούσε να τους μαρτυρήσει τίποτε για κάποια τεράστια συνωμοσία, τον βασάνισαν με ηλεκτροσόκ και τον χτύπησαν με σφυρί. Τελικά δραπέτευσε από τα κατεχόμενα εδάφη της Ουκρανίας. Ήταν σαφές σε αυτόν, όσο και σε πολλούς άλλους, ότι οι Ρώσοι εισβολείς φοβόντουσαν τους ακτιβιστές, αυτούς που παρέχουν βοήθεια σε συνανθρώπους και τους εθελοντές κάθε είδους, επειδή δεν τους καταλάβαιναν και προπαντός επειδή δεν μπορούσαν να τους ελέγξουν.
Αλλά οι δικτάτορες και οι αυταρχικοί ηγέτες δεν αποτελούν την μοναδική απειλή για τους οργανισμούς και τις ενώσεις, οι οποίες ανέκαθεν στηρίζουν το πολιτικό μας σύστημα. Οι αλλαγές στις τεχνολογίες και στους τρόπους συμπεριφοράς σε ολόκληρο τον δημοκρατικό κόσμο, συμβάλλουν επίσης στην διάβρωση της κοινωνίας των πολιτών. Πριν από είκοσι πέντε χρόνια, ο πολιτικός επιστήμονας Ρόμπερτ Πάτναμ (Robert Putnam) περιέγραψε την απώλεια κοινωνικού κεφαλαίου στις Ηνωμένες Πολιτείες: Την παρακμή των λεσχών, των ενώσεων και των επιτροπών, την παρακμή της κοινότητας και της αλληλεγγύης. Σε μια εποχή η οποία προσφέρει τόσο πολλές διαφορετικές μορφές ψυχαγωγίας, πολλοί Αμερικανοί και Ευρωπαίοι έχουν σχεδόν μηδενικές εμπειρίες με ενώσεις και συνδέσμους, όπως αυτές που περιγράφει ο ντε Τοκβίλ. Καθώς οι διαδικτυακές πλατφόρμες μας δείχνουν πλέον τον κόσμο μέσα από ένα μοναχικό, εξατομικευμένο πρίσμα, αυτό το πρόβλημα γίνεται σταδιακά απειλή μεγάλη.

© The Atlantic

Ο Όχλος του Διαδικτύου
Αντί να συμμετέχουμε σε οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που μας δίνουν μια αίσθηση κοινότητας και πρακτική εμπειρία με την ανοχή και την οικοδόμηση συναίνεσης, πολλοί από εμάς ακολουθούμε τον όχλο του διαδικτύου, βυθιζόμαστε στην λογική της μάζας και κρυβόμαστε εκεί μέσα, κάνουμε κλικ στο "like" και προχωράμε. Αντί να συμμετέχουμε σε έναν πραγματικό δημόσιο χώρο όπως αυτός εδώ, περιπλανιόμαστε ανώνυμα σε ψηφιακούς χώρους μέσα στους οποίους μπορούμε να επιτεθούμε σε εκείνους που σκέφτονται διαφορετικά, χωρίς όμως να δείχνουμε τα δικά μας πρόσωπα. Δεν οργανώνουμε, δεν σχεδιάζουμε και δεν συνεργαζόμαστε με άλλους. Δεν κάνουμε πράξη την δημοκρατία. Αντί για δράση στην κοινωνία των πολιτών, ο νέος διαδικτυακός κόσμος προωθεί τον κυνισμό, τον μηδενισμό και την απάθεια. Αντί για λύσεις προβλημάτων ή για συζητήσεις, εκεί μέσα βρίσκουμε μόνον κοινοτοπίες και στερεότυπα, σαρκασμό και χλευασμό. Όταν περιηγούμαστε από το πρωί μέχρι το βράδυ σε εκατοντάδες κείμενα και εικόνες, δεν έχουμε πλέον χρόνο να οργανώσουμε την σκέψη μας, να συνεργαστούμε με άλλους και να επικεντρωθούμε στα ζητήματα που διαμορφώνουν τον κόσμο μας.
Σε καιρούς μοναχικής περιήγησης και διαδικτυακού πολιτισμού, σε καιρούς δικτατόρων οι οποίοι πασχίζουν να εμποδίσουν τους πολίτες τους να οργανώσουν τις σκέψεις τους και να αυτοοργανωθούν, ένα καλλιτεχνικό φεστιβάλ, και ιδιαίτερα αυτό εδώ το Φεστιβάλ, αντιστέκεται στο ρεύμα απλά και μόνον με το να δημιουργεί δίκτυα φιλίας και συνεργασίας, με τις ζωντανές παραστάσεις που προσφέρει σε ένα κοινό φυσικά παρόν, αλλά και ως βήμα συζήτησης και διαλόγου. Μόνον έτσι οι πολίτες οικειώνονται τις συνήθειες της δημοκρατίας: Με την συνεργασία για κοινούς στόχους. Επίσης, το Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ αψηφά την επιρροή του αυταρχικού εθνικισμού, με το να καλωσορίζει καλλιτέχνες και επισκέπτες από 70 ή και περισσότερες χώρες, αποδεικνύοντας έτσι ότι μια εκδήλωση μπορεί να είναι ταυτόχρονα πολύ Αυστριακή αλλά και πολύ παγκόσμια. Σε έναν τόπο όπου άνθρωποι από πολλούς πολιτισμούς συναντώνται με δική τους ελεύθερη βούληση για να συζητήσουν ζητήματα που μας επηρεάζουν όλους, οι παραπλανητικοί διαχωρισμοί του τοπικού και του εθνικού από το διεθνές καταργούνται. Τα φεστιβάλ μας παρέχουν ένα μέρος για να συλλογιστούμε όχι μόνον για τις καθημερινές πολιτικές συζητήσεις που παρέχονται από την εξατομικευμένη ροή ειδήσεων των Μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αλλά και για τις πραγματικές δυνάμεις οι οποίες κινούν και ανέκαθεν κινούσαν τον κόσμο. Τι είναι εξουσία; Γιατί κάνουμε κατάχρηση της; Γιατί οι άνθρωποι κάνουν πολέμους; Γιατί ασκούμε βία; Πώς μπορούμε να θέσουμε ένα τέρμα σ΄αυτήν; Η ενασχόληση με έργα τέχνης από το παρελθόν, μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα το παρόν.

Οδηγίες του Χάβελ προς αντιρρησίες
Το 1978, σ΄ ένα από τα πιο σκοτεινά χρόνια της ολοκληρωτικής κυριαρχίας [στην Τσεχοσλοβακία], ο Τσέχος συγγραφέας Βάτσλαβ Χάβελ έγραψε το δοκίμιό του «Μια προσπάθεια να ζήσουμε μέσα στην αλήθεια», ένα από τα πιο διάσημα γραπτά με οδηγίες προς τους αντιρρησίες. Ο Χάβελ περιέγραψε πώς το Κομμουνιστικό Κόμμα προσπαθούσε να ελέγξει μονοπωλιακά όλες τις πτυχές της ζωής και με ποιό τρόπο χρησιμοποιούσε την απάθεια ως μέσο κυριαρχίας. Έγραψε ότι για να πολεμήσουν αυτό το σύστημα, οι πολίτες δεν πρέπει να αποσύρονται παραιτημένοι, αλλά πρέπει να συμπεριφέρονται σαν να ζούσαν ελεύθεροι, προκειμένου να διατηρήσουν την «ανεξάρτητη ζωή της κοινωνίας». Σ' αυτό περιλάμβανε τα πάντα, «από την ανεξάρτητη γνώμη και ανεξάρτητο στοχασμό για τον κόσμο, έως την ελεύθερη πολιτιστική δημιουργία και την δημόσια έκφρασή της, μέχρι τις πιο ποικίλες ελεύθερες στάσεις του πολίτη, συμπεριλαμβανομένης της ανεξάρτητης κοινωνικής αυτοοργάνωσης». Η φαντασία και η δημιουργικότητα μπορούν να ξεπεράσουν τον φόβο και τον έλεγχο, έγραψε ο Χάβελ. Η δραστηριότητα στην κοινωνία των πολιτών μπορεί να ξεπεράσει την απάθεια και τον φόβο. Η «ανεξάρτητη ζωή της κοινωνίας», την οποία περιγράφει ο Χάβελ, διατηρείται ζωντανή μέσω εκδηλώσεων της κοινωνίας των πολιτών όπως αυτή εδώ.

H Anne Applebaum είναι Αμερικανο-Πολωνή ιστορικός και αρθρογράφος. Γεννήθηκε το 1964 στην Ουάσινγκτον.  Σύζυγός της είναι ο νυν Πολωνός Υπουργός Εξωτερικών, Ράντοσλαβ Σικόρσκι (Radosław Sikorski). Έχει γράψει πολλά βιβλία για την ιστορία της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης την εποχή της υπαγωγής της υπό την Σοβιετική Ένωση:

Between East and West: Across the Borderlands of Europe (1994), Gulag: A History, (2003),  Gulag Voices, An Anthology (2011), Iron Curtain: The Crushing of Eastern Europe, 1944–1956 (2012), From a Polish Country House Kitchen (2012), Red Famine: Stalin's War on Ukraine (2017), Twilight of Democracy: The Seductive Lure of Authoritarianism (2020), Wybór (Choice) (2021), Autocracy, Inc.: The Dictators Who Want to Run the World (2024). Το βιβλίο Red Famine είχε ως θέμα το Χολοντόμορ, τον λιμό στη Σοβιετική Ουκρανία στις αρχές της δεκαετίας του 1930, τον ​​οποίο η Applebaum ερμήνευσε ως γενοκτονία που σχεδιάστηκε σκόπιμα από τον Στάλιν. 

Ως δημοσιογράφος, η Applebaum εργάστηκε στα περιοδικά Economist, Foreign Policy και Spectator και διτέλεσε μέλος της συντακτικής επιτροπής της εφημερίδας Washington Post (2002–2006). Σήμερα αρθρογραφεί μόνιμα στο περιοδικό The Atlantic

Η Applebaum έλαβε το βραβείο Πούλιτζερ το 2004 και το Βραβείο Ειρήνης των Γερμανών Βιβλιοπωλών το 2024.

Είναι μέλος της αμερικανικής δεξαμενής σκέψης Council on Foreign Relations, συμμετέχει στα συμβούλια των μη κυβερνητικών oργανώσεων National Endowment for Democracy και Renew Democracy Initiative και διετέλεσε μέλος του διεθνούς συμβουλίου του Institute for War and Peace Reporting, και συνδεδεμένο μέλος του Center for European Policy Analysis (CEPA, Ουάσιγκτων, Βρυξέλλες, Λονδίνο).
Η εναρκτήρια ομιλία της στο Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ μεταφράστηκε στα Γερμανικά από τον Jürgen Neubauer και δημοσιεύθηκε με ελάχιστες συντομεύσεις στην εφημερίδα Die Presse, από την οποία έγινε η μετάφραση στα Ελληνικά.

Anne Applebaum - The Atlantic

https://www.theatlantic.com/author/anne-applebaum/

 

Anne Applebaum: Autocracies Are a Threat to Democracy - and the Planet, συνέντευξη στην Daphne Chouliaraki Milner, Atmos, 25.7. 2024 

 

Anne Applebaum: Απολυταρχία Α.Ε. - Οι δικτάτορες που θέλουν να κυριαρχήσουν στον κόσμο

Από τον χαιρετισμό του Ομοσπονδιακού Προέδρου της Αυστρίας Alexander Van der Bellen στην έναρξη του Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ

«Σε περιόδους πολλαπλών παγκόσμιων κρίσεων, αυξανόμενης ανισότητας και φθίνουσας εμπιστοσύνης στους θεσμούς [...] κρίνονται οι φορείς ευθύνης και ιδίως οι πολιτικοί. Χρειάζεται θάρρος να είμαστε αντιδημοφιλείς, εάν χρειαστεί. Πρέπει να λέμε ανοιχτά τις ενοχλητικές αλήθειες. Ακόμα κι αν οι ψηφοφόροι, ή άνθρωποι όπως εσείς σήμερα, αγαπητοί ακροατές, μπορεί να μην θέλουν να τις ακούσουν». Η υπεύθυνη δράση απαιτεί ηθική σαφήνεια, δηλαδή να γνωρίζουμε τι ακριβώς πρεσβεύει κανείς και ποιά πράγματα είναι έτοιμος να τα υπερασπιστεί σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. «Ας σταματήσουμε να παίζουμε τακτικές», είπε ο Ομοσπονδιακός Πρόεδρος.
Από τους ανθρώπους της τέχνης ζήτησε να διατηρήσουν ζωντανή την ικανότητα τους να αντιστέκονται. «Να αντιλέγετε όταν οι άλλοι σιωπούν. Να αμφισβητείτε, την ώρα που η εξουσία χτίζει οχυρώσεις», αυτή είναι η εντολή του Ομοσπονδιακού Προέδρου προς τους ανθρώπους του πολιτισμού. Μια ελεύθερη κοινωνία χρειάζεται τέχνη που δεν προσαρμόζεται, αλλά είναι ικανή να προβάλλει αντίσταση.
Πάνω απ' όλα, είναι το καθήκον να «εκτιθέμεθα, να μιλάμε ανοιχτά γι' αυτά που είναι σημαντικά». Και όπως είπε ο Αλεξάντερ βαν ντερ Μπέλεν: «Δεν φέρουμε μόνον ευθύνη για αυτά που θέλουμε και προτείνουμε, αλλά και για όσα θα προκύψουν από αυτά». 

 

Η Διακυβέρνηση στην ΕΕ - Στον καιρό του Ουκρανικού πολέμου και της κλιματικής κρίσης

 

Γιόσκα Φίσερ: Η ειρήνη του Τραμπ και το ζητούμενο των καιρών μας

 

Σοβαρά, όλα αυτά τα έκανε μόνος του ο Τραμπ ;

«Woke Αριστερά» & «αντισυστημική Δεξιά» - Οι πολιτισμικοί πόλεμοι και η ατζέντα της δημόσιας συζήτησης και της πολιτικής

 

Ο Carl Schmitt στην Silicon Valley - Ο αποικισμός του πλανήτη Άρη, ο Αρμαγεδδών, ο Κατέχων και η Αντίχριστος

Η εσχατολογία του δισεκατομμυριούχου ολιγάρχη