Ο εγκλωβισμός στα όρια της οικονομίας - Φαντασιοπληξίες αριστερών ιδεολόγων

Το κεφαλαιοκρατικό σύστημα δεν είναι απλά τρόπος οργάνωσης της εργασίας και της διανομής της αξίας που παράγει μια οικονομία, αλλά τρόπος παραγωγής, αλληλένδετος με το σύνολο του κοινωνικού γίγνεσθαι μιας ολόκληρης περιόδου της ιστορίας. Όπως συνέβαινε με κάθε τρόπο παραγωγής, και αυτός «ζει», τρέφεται και αναπτύσσεται, εκτός των άλλων, και από πολλών κατηγοριών κοινωνικές πρακτικές, οικονομικές και μή, οι οποίες συνδυάζονται μεταξύ τους και συναποτελούν τον επικρατούντα τρόπο ζωής μιας εποχής.
Ειδικά οι κοινωνικές πρακτικές της οικονομίας υλοποιούνται σε τελευταία ανάλυση ως πρακτικές και δράσεις, οι οποίες αφενός χειρίζονται, ανταλλάσσουν, μετασχηματίζουν ύλη και ενέργεια, αφετέρου εμπλέκουν ανθρώπους σε «σχέσεις παραγωγής» συνδεδεμένες ποικιλόμορφα με τους ανωτέρω χειρισμούς.
Η εργασία δεν παράγει αξίες εκ του μηδενός. Είναι η δραστηριότητα που εμπλέκει και αγκυρώνει ένα σύστημα κοινωνικών όντων στο υλικό περιβάλλον του, δηλαδή στον εξωτερικό φυσικό κόσμο. Εργασία είναι η διαδικασία με την οποία το σύστημα-κοινωνία «επωφελείται» (με άλλα λόγια αντλεί αξίες χρήσης) από παραγωγικές διαδικασίες και «παραγωγικές δυνάμεις» που υπάρχουν ούτως ή άλλως εντός της φύσης, δηλαδή από τους φυσικούς μετασχηματισμούς και ροές της ύλης και της ενέργειας.
Είναι απλοϊκή και αφελής ουτοπία να προσδοκά κανείς υπέρβαση ενός τρόπου παραγωγής είτε με απλή αλλαγή του τρόπου οργάνωσης της εργασίας (ο οποίος ανήκει στις «παραγωγικές σχέσεις»), ακόμη και με την λεγόμενη αυτοοργάνωσή της, είτε με απλή αλλαγή του τρόπου διανομής της αξίας που παράγεται από τη σύμπλεξη των φυσικών διεργασιών και της εργασίας. Πόσο μάλλον με πολιτικές αποφάσεις και πολιτικά σχέδια, είτε «επαναστατικά» είτε «μεταρρυθμιστικά».

Όποιες αλλαγές και να συμβούν απλά και μόνον στον τρόπο οργάνωσης της εργασίας και διανομής της οικονομικής αξίας, για όσο ιστορικό χρόνο μένουν ως έχουν τα ισχύοντα πρότυπα ιδιοποίησης των «παραγωγικών δυνάμεων» της φύσης και ο τρόπος ζωής που αυτά συνεπάγονται, τον ισχύοντα τρόπο παραγωγής θα συνεχίσουν να συναποτελούν, να στηρίζουν και να αναπαράγουν. Μαζί και τις εγγενείς κρίσεις του, από τις οποίες τρέφεται και με τις οποίες μετασχηματίζει και εξελίσσει ο ίδιος τον εαυτό του, ακόμη και όταν «βαρυστομαχιάζει». 'Οσο υπάρχει διαθέσιμη φυσική και κοινωνική τροφή για να τρέφεται και να εξελίσσεται, ο ίδιος τρόπος παραγωγής θα ζει και θα αναπαράγεται.
Η διπλή αποδέσμευση από φυσικές σταθερές του υλικού κόσμου και από κανονιστικές ηθικές (moral) αρχές οικουμενικής ισχύος, η οποία κάποτε αποκλήθηκε «υπέρβαση του κόσμου της αναγκαιότητας», δεν είναι υπέρβαση του καπιταλισμού αλλά δυναμωτικό του και αναβολικό του. Και είναι πια ολοφάνερο, ότι τέτοιοι απατηλοί δρόμοι προς τον θρυλούμενο «κόσμο της ελευθερίας» δεν οδηγούν προς σοσιαλισμούς ούτε προς καλύτερη δημοκρατία, αλλά προς αυτο-αποδιοργάνωση των κοινωνιών. Και, πιο πέρα, προς τη νέα σκλαβιά μέσα σε σκληρά Βεμπεριανά «κελύφη της ανελευθερίας» («Gehäuse der Hörigkeit») και «ατσάλινα κλουβιά».
Άς το δείξουμε παραδειγματικά με άλλα λόγια: Όσο επικρατεί, π.χ., ένα ενεργειακό μοντέλο (ή μάλλον μια ολόκληρη οικονομία), που βασίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην μανιακή χρήση ορυκτών καυσίμων, και όσο ισχύει για τους ανθρώπους ως «οικονομική κατηγορική προσταγή» η συνεχής αύξηση του ΑΕΠ και της κατανάλωσης - πάντα ανοδικά, πάντα ψηλότερα, πάντα ταχύτερα, όλο και πιο δυνατά - ο,τιδήποτε «επαναστατικό» και να κηρύσσουν κάποιοι εκ του αριστερού τους άμβωνος ή να διεκδικούν ως κόμματα και κινήματα για την εργασία, για το κράτος ως μηχανισμό οικονομικής εξουσίας και για την πολιτική (με την στενή έννοια), θα παίρνουν αυτό που οι ίδιοι αποκαλούν καπιταλισμό. Φυσικά, θα έχουν την ψευδαίσθηση ότι αγωνίζονται εναντίον του. Και επειδή αυτή η ποσοτική αύξηση προσκρούει σε διαρθρωτικά όρια εξωοικονομικά (φυσικά, κοινωνικά, ψυχολογικά, πολιτικά), θα παίρνουν καπιταλισμό της δομικής κρίσης, με ακόμη πιο επιταχυνόμενη απώλεια νοήματος της ζωής και απώλεια ελευθερίας. Όσο πολλαπλασιάζεται το ΑΕΠ υπό την εντολή «καταναλώστε, καταναλώστε», το «κέλυφος της ανελευθερίας» σκληραίνει.

Βλέπουμε σήμερα τους τρόπους σκέψης και τις θεωρίες τόσο των υπερασπιστών του ισχύοντος τρόπου παραγωγής, όσο και των αντικαπιταλιστών επικριτών του τρόπου οργάνωσης της εργασίας ή των «σχέσεων παραγωγής» εν γένει, να εγκλωβίζονται στα όρια της οικονομίας με τη στενή έννοια.

Παραγωγή πρωτογενούς ενέργειας από ποικίλες πηγές, σε σύγκριση με το παγκόσμιο ΑΕΠ, 1830 - 2008, στο David Murphy και Charles A S Hall, «Energy return on investment, peak oil, and the end of economic growth», στο Annals of the New York Academy of Sciences, February 2011. βλ. και Kremmer, Historic population and GDP data, 2010 - http://www.historicalstatistics.org/, accessed November 24, 2010) και Smil.V., Energy Transitions: History, Requirements, Prospects. Praeger, 2010. Santa Barbara, CA)

Αυτός ο εγκλωβισμός δεν είναι κάτι παράδοξο. Γιατί τώρα, σε αντίθεση με παλαιότερους τρόπους παραγωγής, η οικονομία και η πολιτική είναι πιο στεγανά «μονωμένες», σχεδόν απρόσβλητες από τον κοινωνικό κόσμο της καθημερινότητας. H αυτονόμηση τις βοηθά να υπερδιογκώνονται, να «ξεχειλίζουν»· με τα δικά τους εργαλεία ή «μέσα», το χρήμα και την πολιτική εξουσία, «αποικίζουν εκ των έξω» τις άλλες, τις πέραν της οικονομίας πρακτικές και πεδία της ζωής (τον βιόκοσμο - Lebenswelt - κατά Χάμπερμας). Δηλαδή εγκαθιστούν και εκεί πρακτικές, σκοπούς και τρόπους ζωής υπεράνω ουσιαστικού ελέγχου, λογικού και ηθικού, πράγμα που επιφέρει παθολογικά αποτελέσματα. Και δεν μπορούν να δημιουργηθούν αντισώματα εναντίον αυτής της «ασθένειας» εάν δεν είναι κατανοητός ο νοσογόνος μηχανισμός.

Ο ιδεολογικός «οργανισμός» και οι δομές σκέψης των αντικαπιταλιστών δεν έχουν ανοσία απέναντι στον καπιταλισμό ως τρόπο ζωής. Εκτός των άλλων, αυτό συμβαίνει επειδή έμειναν δέσμιοι των επιστημονικών σφαλμάτων του μαρξικού έργου, δηλαδή του κόσμου των ιδεών που επικρατούσαν στο τέλος του 19ου Αιώνα και στις αρχές του 20ού, με τις αυταπάτες τους για αποδέσμευση από φυσικούς και κανονιστικούς περιορισμούς. Αυτός ο ψευδής (ή ατελής) υλισμός εστιάζει μόνον στην κριτική των «παραγωγικών σχέσεων».

Οι αντικαπιταλιστές της Αριστεράς ποτέ δεν έθεσαν και ούτε τώρα θέτουν στα σοβαρά το ερώτημα (1) για τις «παραγωγικές δυνάμεις», δηλαδή για τις «τεχνολογικές» πρακτικές που εμπλέκονται στους φυσικούς μετασχηματισμούς ύλης και ενέργειας, από τις οποίες τρέφονται τούτες οι «σχέσεις παραγωγής» και συνδέονται μαζί τους σε λειτουργική αλληλεξάρτηση*. Και δεν προβληματίζονται (2) για τους νέους τρόπους ζωής που εγκαθίστανται στον εξωοικονομικό κόσμο της καθημερινής ζωής (π.χ. στις σχέσεις των φύλων, στον ελεύθερο χρόνο, στη διασκέδαση) και τον «αποικίζουν»· εκεί, στον αποικισμένο εξωοικονομικό κόσμο της καθημερινότητας, «καλλιεργούνται» ή «εξορύσσονται» νέοι κοινωνικοί «πόροι» από τους οποίους αντλούν «τροφή και δύναμη» η οικονομία και η πολιτική υπό τη σημερινή τους μορφή. Με άλλα λόγια ένας τρόπος παραγωγής στηρίζεται και στους νέους τρόπους ζωής που εμφανίζονται και διαμορφώνονται παράλληλα με τη δική του ιστορική πορεία.

Όπως ακριβώς κάνουν οι μοντέρνοι φιλελεύθεροι, οι μοντέρνοι αντικαπιταλιστές της Αριστεράς παρερμηνεύουν τους μεταλλασσόμενους τρόπους ζωής της εποχής μας ως δήθεν ελεύθερες επιλογές, ως «αυτόνομες» αποφάσεις. Εκλαμβάνουν την απώλεια ελευθερίας ως αύξηση ελευθερίας, τον ετεροκαθορισμό ως χειραφέτηση. Τυπική περίπτωση σκληρής ιδεολογίας, δηλαδή εκκωφαντικά ψευδούς συνείδησης.

Πιο γενικά, βλέπουμε αντικαπιταλιστές που νομίζουν ότι επιτίθενται στα εγγενή και διαρθρωτικά παθολογικά χαρακτηριστικά του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, ενώ στην πραγματικότητα στοχοποιούν μόνον επιφανειακά συμπτώματα της ασθένειας.  

Το γεγονός ότι οι «σχέσεις παραγωγής» είναι αδύνατο να αντιμετωπισθούν κριτικά εάν παραβλέψει κανείς τι συμβαίνει με τις «παραγωγικές δυνάμεις» και με τους τρόπους ζωής, κάνει ακόμη πιο περίπλοκο και περιπετειώδες το έργο της έλλογης και αποτελεσματικής κριτικής. Όμως, στη διαδρομή των κοινωνιών διαμέσου της ιστορίας δεν υπάρχουν εύκολες και σύντομες παρακαμπτήριες.
Η μετεξέλιξη και η μεταβολή των τρόπων παραγωγής δεν είναι πολιτικό και οικονομικό σπριντ, αλλά ιστορικός Μαραθώνιος.

Γ. Ρ. 

 

* Για λειτουργική σύνδεση ή συσχέτιση μπορεί να γίνεται λόγος όταν δύο μεταβλητές ποσότητες Α και Β, συνδέονται μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο, ώστε η τιμή που παίρνει το μέγεθος της Α έχει κάποιου είδους καθορισμένη σχέση την τιμή που παίρνει το μέγεθος της Β. Εάν αυτό ισχύει και αντιστρόφως, μιλάμε για λειτουργική αλληλεξάρτηση. Με τη βοήθεια «μοντέλων» που αναλύουν τέτοιες λειτουργικά συνδεδεμένες ή αλληλοεξαρτημένες ποσότητες, μπορούν να μελετηθούν φυσικά ή κοινωνικά αντικείμενα και σύνολα αντικειμένων ή και κοινωνικές πρακτικές. Υπό προϋποθέσεις και για οριακές ή ακραίες τιμές των μεταβλητών, είναι δυνατό να βγουν συμπεράσματα ακόμη και για το πώς σχετίζονται μεταξύ τους ποιοτικές μεταβολές του ενός και του άλλου αντικειμένου ή κοινωνικής πρακτικής. Πρέπει όμως να είναι πάντα σαφές ότι λειτουργική αλληλεξάρτηση ή λειτουργική συσχέτιση (functional correlation) δεν σημαίνει κατανάγκη σχέση αιτίου και αποτελέσματος (causal relationship).

Ράχελ Γιέγκι: Η οικονομία υπό την ευρεία έννοια - Οικονομία και κριτική του καπιταλισμού ως τρόπου ζωής 

 

Οικονομία, τρόποι ζωής και κριτική του καπιταλισμού. Δομές και πράξις στην Κριτική Θεωρία

 

Αγώνες για αναγνώριση σε εποχή κρίσης και αποτυχίας:  

1. Σε ποιους αναγνωρίζονται αξίες και δικαιώματα; Τί λογής αξίες, ποια δικαιώματα;
2. Αποδέσμευση και παρεμποδισμένες επικοινωνίες: Ποια δικαιώματα είναι έγκυρα, τί λογής αξίες, ποιών αξίες;
3. Παραπλανητικoί χειρισμοί σε διεκδικήσεις εγκυρότητας των αξιών

 

Παναγιώτης Κονδύλης, αξιολογική ουδετερότητα και πολιτική πράξη