Οικονομία, τρόποι ζωής και κριτική του καπιταλισμού. Δομές και πράξις στην Κριτική Θεωρία

Στις κοινωνικές και οικονομικές επιστήμες, και πιο αόριστα στην κοινωνιολογική και πολιτική φιλοσοφία του 20ού αιώνα, εμφανίστηκε με πολλές μορφές ένα πρότυπο σκέψης που βλέπει την οικονομία υπό στενή οπτική γωνία. Την βλέπει ως σύστημα, και μάλιστα κλειστό. 

Στην οικονομία βλέπει μόνον δομή, δηλαδή στοιχεία που ανήκουν σ’ αυτήν και τις μεταξύ τους σχέσεις, αλλά όχι και τις δράσεις ενεργών παραγόντων που δρουν ταυτόχρονα «μέσα και έξω» από την οικονομία. Όσο μένουμε στα πλαίσια αυτού του προτύπου, όταν επιχειρούμε να την παρατηρήσουμε «εκ των έξω», η οικονομία γίνεται αδιαφανής, μαύρο κουτί· έτσι μετατρέπεται σε αντικείμενο που μπορεί να εξετάζεται μόνον «από μέσα», δηλαδή αποκλειστικά με οικονομικές θεωρίες, είτε των Κλασικών Οικονομολόγων και τα λεγόμενα Νεοκλασικά παράγωγα τους, είτε με παράγωγα της μαρξικής Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας, είτε με τα Κεϋνσιανά μοντέλα, και ούτω καθεξής. Γίνεται αποκλειστική αρμοδιότητα των λεγόμενων θεωριών του συστήματος (system theories) και των ειδικών τεχνικών εργαλείων τους. 

Άλλοι τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας όπως ο πολιτισμός και οι μη οικονομικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ ατόμων στην καθημερινή ζωή, συχνά εξετάζονταν και με αναλυτικά εργαλεία δημιουργημένα από «θεωρίες της δράσης» (action theories). Όμως αναπτύχθηκαν κοινωνιολογικές σχολές οι οποίες εξέτασαν «το όλον της κοινωνίας» κυρίως ως σύστημα, ως δομή. Αυτές οι κοινωνιολογικές σχολές ήταν εμπνευσμένες ιδίως από την Γενική Θεωρία των Συστημάτων, η οποία προήλθε από την Μαθηματική Θεωρία των Συνόλων, την Βιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία (βλ. τον Georg Cantor από τα Μαθηματικά, τον  Ludwig Bertalanffy από την Βιολογία, ο οποίος θεωρείται «πατέρας» της Γενικής Θεωρίας των Συστημάτων, τους Alfred Radcliffe-Brown και Claude Levi-Strauss, από το πεδίο της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας). Αξίζει επίσης να θυμόμαστε τον μαθηματικό και θεμελιωτή της Κυβερνητικής Norbert Wiener, τον Ανατόλ Μπορίσοβιτς Ραποπόρτ και τα μαθηματικά του μοντέλα ψυχολογίας και κοινωνικής αλληλεπίδρασης, τον πρωτοπόρο στην έρευνα της διανοητικής εξέλιξης του παιδιού Jean Piaget (βλ. και εδώ). 

Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων κοινωνιολογικών θεωριών ήταν αφενός η μεικτή θεωρία του λειτουργισμού (ή δομο-λειτουργισμού) του Πάρσονς (Talcot Parsons), αφετέρου η αμιγώς συστημική κοινωνική θεωρία του Λούμαν (Niklas Luhman). Σύμφωνα με την δεύτερη, τα βασικά κοινωνικά φαινόμενα ερμηνεύονται με την ιδιότητα των συστημάτων να αυτο-οργανώνονται και να αυτορρυθμίζονται με τέτοιο τρόπο, ώστε οι εσωτερικές τους ισορροπίες και λειτουργίες, καθώς και οι σχέσεις των επιμέρους στοιχείων που συναποτελούν το σύνολο, να προσαρμόζονται κάθε φορά στο μεταβαλλόμενο εξωτερικό περιβάλλον του συστήματος. 

Ένα άλλο παράδειγμα ήταν ο δομοκεντρικός μαρξισμός της λεγόμενης σχολής Αλτουσέρ. Σύμφωνα με αυτό το ρεύμα σκέψης, δοσμένο με αδρό τρόπο, οι πολλαπλοί επικαθορισμοί των διαφόρων δομικών επιπέδων της κοινωνίας, όπως η οικονομία, η πολιτική, η ιδεολογία, με δραστικότερο, αλλά μόνον «σε τελική ανάλυση», το μαύρο κουτί της οικονομίας, «αποφασίζουν πίσω από την πλάτη» των δρώντων ατόμων και κοινωνικών ομάδων και «κινούν» την ιστορία· άρα, δεν υπάρχει «υποκείμενο-δημιουργός της ιστορίας». Οι δράσεις (ή πρακτικές) ατόμων και κοινωνικών ομάδων είναι, κατά κάποιο τρόπο, σαν την δράση των εξαρτημένων μεταβλητών στις μαθηματικές συναρτήσεις· μεταβάλλονται μεν, αλλά με μηδενικούς ή με επικαθορισμένους βαθμούς ελευθερίας, δηλαδή «χωρίς την θέλησή μας». Οι άνθρωποι και οι κοινωνικές ομάδες είναι σαν σκιές ριγμένες πάνω στη σκηνή – ή μέσα στο Πλατωνικό σπήλαιο - από τη χορογραφία που εκτελούν οι δομικές, συστημικές αντιφάσεις και συγκρούσεις. Σ΄ αυτές τις δράσεις των ανθρώπινων «σκιών» και στην ακατάλυτη σύνδεση τους με τα συστημικά «σώματα» που τις ρίχνουν, οι οπαδοί αυτού του ρεύματος σκέψης πίστεψαν πως ανακάλυψαν εκ νέου, και πιο ευκρινώς, εκείνα που ο Μαρξ και ο Ένγκελς αποκαλούσαν ταξικούς αγώνες. Όχι άστοχα, ο δομοκεντρικός μαρξισμός αλλά και ποικίλες μετα-στρουκτουραλιστικές παραφυάδες που βλάστησαν από την ίδια ρίζα με αυτόν, αυτοχαρακτηρίστηκαν ως θεωρητικοί αντιανθρωπισμοί. 

Διαφορετικό παράδειγμα, με σαφέστερα σχεδιασμένες τις σχέσεις και τα όρια μεταξύ συστημάτων και δρώντων παραγόντων, είναι η «θεωρία της επικοινωνιακής δράσης» του ώριμου Γιούργκεν Χάμπερμας. Σύμφωνα με αυτό το εγχείρημα «ανακατασκευής του ιστορικού υλισμού», το σύστημα (ήτοι τα υποσυστήματα της οικονομίας και της πολιτικής) στις καπιταλιστικές κοινωνίες αυτονομείται πλήρως από τον κόσμο της καθημερινής ζωής, τον βιόκοσμο (Lebenswelt). Στον βιόκοσμο συνεχίζουν πάντα να συμβαίνουν δράσεις ενεργών παραγόντων που μπορούν να διέπονται από την μη εργαλειακή ορθολογικότητα της διυποκειμενικής αλληλεπίδρασης· δηλαδή οι ενεργοί παράγοντες έχουν δυνατότητα να ελέγχουν και να αξιολογούν λογικά και ηθικά τόσο τα μέσα (means) όσο και τους σκοπούς (ends) της δικής τους δράσης. Αντίθετα, στα αυτονομημένα υποσυστήματα της οικονομίας και της πολιτικής, υπό την παρούσα τάξη πραγμάτων ισχύει αμιγώς εργαλειακή ορθολογικότητα, δηλαδή εδώ οι σκοποί «είναι δεδομένοι» και δεν επιδέχονται ουσιαστική αξιολόγηση. Ο έλεγχος από ενεργούς παράγοντες των οικονομικών και πολιτικών σκοπών της δικής τους δράσης καταντά ανέφικτος. Συνεχίζοντας και συστηματοποιώντας σημαντικές σκέψεις του Μαξ Χορκχάιμερ, ο Χάμπερμας επισημαίνει περαιτέρω το εξής: Η «απο-κοινωνικοποιημένη» οικονομία και η πολιτική «ξεχειλίζουν»· και με τα δικά τους εργαλεία ή «μέσα» (media), το χρήμα και την εξουσία, «αποικίζουν εκ των έξω» τον βιόκοσμο. Δηλαδή «εγκαθιστούν» και εκεί σκοπούς υπεράνω ουσιαστικού (λογικού και ηθικού) ελέγχου, πράγμα που του επιφέρει παθολογικά αποτελέσματα. 

Ουΐλλιαμ Μπλέικ: Ο Δάντης κυνηγημένος από τα Τρία Θηρία (σπό την εικονογράφηση της Θείας Κωμωδίας)

Η ουσιαστική ορθολογικότητα ανήκει στον κόσμο της διυποκειμενικής αλληλεπίδρασης μεταξύ έλλογων όντων προικισμένων με γλώσσα. Ελέγχει και αξιολογεί λογικά και ηθικά, τόσο τους σκοπούς που τίθενται όσο και τα μέσα για την επίτευξη τους.

Το εγχείρημα του Χάμπερμας είναι μια σύνθεση θεωρίας συστήματος και θεωρίας της δράσης. Όπως στην περίπτωση των «Αλτουσεριανών» και των θεωρητικών του συστήματος α λα Λούμαν ή Πάρσονς, ο ώριμος Χάμπερμας δεν αναγνωρίζει κάποιο «υποκείμενο» που «κινεί και μορφοποιεί την ιστορία», εν «πλήρει συνειδήσει» των προθέσεων του και της κατεύθυνσης της δράσης του· έτσι απορρίπτει την Εγελιανή φιλοσοφία της συνείδησης και του υποκειμένου, ή αλλιώς του προοδεύοντος Λόγου, την τελεολογία της, καθώς και την μαρξιστική συνέχειά της με τις εικασίες για την γνώση και την συνείδηση στο πρώιμο έργο του Λούκατς (το οποίο, σημειωτέον, επηρέασε τόσο την σκέψη του Χάμπερμας όσο και των παλαιότερων της Σχολής της Φρανκφούρτης).

Ωστόσο, σύμφωνα με τον Χάμπερμας, σε αντίθεση με τους δομοκεντρικούς και τους «μετα-στρουκτουραλιστές», η ουσιαστική ορθολογικότητα είναι έμφυτη και εγγενώς ενσωματωμένη (immanent) στην διυποκειμενική αλληλεπίδραση μεταξύ έλλογων, προικισμένων με γλώσσα όντων· μέσω αυτής μπορεί να αποτυπώνεται στους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς, στον πολιτισμό, στα ήθη μιας εποχής. Το αποτέλεσμα είναι αντίστοιχο με τον πραγματοποιημένο «αντικειμενικό Λόγο» του Χέγκελ, με την διαφορά ότι δεν υπάρχει υποκείμενο (απτό ή ιδεατό, συλλογικό ή μή) που δίνει μορφή και κατεύθυνση στην ιστορία, ούτε το περιβόητο «τέλος» της, που επικαλέστηκαν ξανά οι Νεοεγελιανοί, π.χ. ο Αλεξάντρ Κοζέβ και προσφάτως ο Φράνσις Φουκουγιάμα.

Η αλληλεπίδραση μεταξύ έλλογων υποκειμένων μπορεί να παράγει πράξη, δηλαδή μορφοποιό επίδραση· είναι δυνητικά διαμορφωτική δράση επί της ιστορίας. Ωστόσο τα αποτελέσματα δεν καθορίζονται από τις προθέσεις των αλληλοεπιδρώντων. Η πράξις υπόκειται στην «ετερογονία των σκοπών» (πρόκειται μάλλον για ψευδο-Αριστοτελική έννοια· στην πραγματικότητα την οφείλουμε στον Γάλλο οικονομολόγο και πολιτικό του 18ου Αιώνα Anne Robert Jacques Turgot και στον Γερμανό ψυχολόγο του 19ου Αιώνα Wilhelm Wundt) και η όλη ιστορική διαδικασία δεν έχει τέλος ούτε ιδεατό «προορισμό». 

Ο Χάμπερμας στο Πανεπιστήμιο «Friedrich Schiller» της Ιένας με φοιτητές (2010)

Η διάκριση μεταξύ αφενός της εργαλειακής ορθολογικότητας, η οποία διέπει τις σφαίρες της οικονομίας και εργασίας, και αφετέρου της ουσιαστικής ορθολογικότητας, η οποία είναι εφικτή στις δράσεις της διυποκειμενικής αλληλεπίδρασης, ανακαλεί στην μνήμη και την Αριστοτελική διάκριση μεταξύ ποιείν και πράττειν· εκεί η «τέχνη» (ποιείν) αξιολογείται «εκ των έσω», με τεχνικούς κανόνες αποτελεσματικότητας, η πράξις αξιολογείται «εκ των έξω», με κανόνες καθολικής ισχύος ηθικούς (morality) και λογικο-πρακτικούς («φρόνησις», τι πρέπει να κάνουμε ή να μη κάνουμε σε μια δεδομένη κατάσταση). Εξαιτίας αυτής της διάκρισης, η σφαίρα της οικονομίας και της εργασίας, και στο έργο του Χάμπερμας, είναι μαύρο κουτί, δηλαδή αμιγώς σύστημα, δομή. Η ίδια η οικονομία και η εργασία δεν επιδέχονται ουσιαστικό έλεγχο της ορθολογικότητας τους, ούτε αξιολόγηση των τελικών σκοπών τους. Κριτική με νόημα επιδέχεται μόνον η εισβολή της οικονομίας σε πεδία έξω από αυτήν, εισβολή ούτως ή άλλως καταστροφική. Η ίδια η οικονομία είναι ανεπίδεκτη ουσιαστικής (δηλαδή αξιολογικής) κριτικής, όπως στους Αλτουσέρ, Λούμαν και Πάρσονς. 

Εδώ αξίζει να αναφερθεί και ένα εναλλακτικό, αρκετά διαφορετικό από του Χάμπερμας, επίσης σημαντικό εγχείρημα σύνθεσης θεωρίας συστήματος και θεωρίας της δράσης. Είναι η «Θεωρία της Δομογένεσης» (ή «Δομοποίησης» όπως έχει αποδοθεί στην ελληνική γλώσσα), η Structuration Theory, η οποία προτάθηκε από τον κοινωνιολόγο Άντονυ Γκίντενς (Anthony Giddens). Πιο πλήρης πραγμάτευση της υπάρχει στο έργο The Constitution of Society. Στο έργο αυτό ο Γκίντενς προτείνει μια θεωρία για την δημιουργία, την αναπαραγωγή και την μετάλλαξη των κοινωνιών. Βλέπει σ΄ αυτές συστήματα που αλληλεπιδρούν αέναα και πάντα αμφίδρομα με σύνολα δρώντων παραγόντων (agents). Δηλαδή, όπως δηλώνει και ο τίτλος, μελετά την διαδικασία με την οποία μια κοινωνία συγκροτείται ως τέτοια, γίνεται δομή, και «συνεχίζει τον δρόμο της» με αδιάκοπη μεταλλαγή. Στο δικό του μοντέλο φαινομενολογίας και ερμηνευτικής των κοινωνικών φαινομένων, βασική παραδοχή είναι η αδιάσπαστη αλληλεπίδραση της δομής και των δρώντων παραγόντων, χωρίς να δίνει προτεραιότητα ούτε στη μία ούτε στους άλλους.

Rahel Jaeggi - Photo: © Andreas Schmidt

Η θεωρία και κριτική της οικονομίας είναι μέρος της θεωρίας και κριτικής των κοινωνικών ηθών;

Η Ράχελ Γιέγκι (Rahel Jaeggi), η οποία ανήκει στη νεώτερη «τέταρτη γενιά» της Κριτικής Θεωρίας, εξετάζει την ίδια την οικονομία υπό διαφορετικό πρίσμα. Την βλέπει ως κοινωνική πρακτική, ως μία ανάμεσα σε άλλες κοινωνικές πρακτικές, αν και καθοριστικής σημασίας. Όπως οι άλλες, υλοποιείται και αυτή μέσω δράσεων. Και ρυθμίζεται, όπως όλες, από τους ισχύοντες κανόνες των εφαρμοσμένων «ηθών της όλης κοινωνικής ζωής» (η Sittlichkeit του Hegel). Συνεπώς, η θεωρία για την οικονομία είναι, ή πρέπει να είναι, εκτός των άλλων, θεωρία δράσεων και ηθική (ethical) θεωρία, δηλαδή μέρος μιας θεωρίας των κοινωνικών ηθών. Για μια κριτική της οικονομίας υπό ευρεία οπτική γωνία δεν αρκεί ούτε η περιεκτική «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» του ώριμου Μαρξ. Χρειάζεται συμπλήρωση με κριτική των κοινωνικών ηθών που διέπουν τις οικονομικές πρακτικές. 

Το νέο και κρίσιμο που εισάγει βρίσκεται εδώ: Οι κοινωνικές πρακτικές της οικονομίας επιδέχονται ουσιαστικό ορθολογικό έλεγχο, ηθικούς κανόνες και αξιολόγηση των τελικών σκοπών τους. Σε δεύτερο επίπεδο, η Γιέγκι μας θυμίζει ότι πολλές και πολλών ειδών κοινωνικές πρακτικές, συνδεόμενες μεταξύ τους, ορίζουν τρόπους ζωής. 

Βιβλία του Άξελ Χόνετ σε αγγλική μετάφραση από τις εκδόσεις του MIT

Η οπτική γωνία της Ράχελ Γιέγκι μας παραπέμπει κυρίως στα «ήθη της συγκεκριμένης κοινωνικής ζωής», στον «απτό» κόσμο των ηθών μιας ορισμένης κοινωνίας ή μιας εποχής. Επιστρέφει έτσι σ’ ένα κεντρικό σημείο του έργου του Χέγκελ, του μάλλον παραγκωνισμένου από την σύγχρονη κοινωνιολογία και κοινωνιολογική φιλοσοφία. 

Ως προς αυτή την «επιστροφή στον Χέγκελ», με στροφή της προσοχής στις κοινωνικές πρακτικές και στο κανονιστικό-ηθικό τους υπόβαθρο, συγγενεύει με την εξέταση των κοινωνικών σχέσεων υπό το πρίσμα του «αγώνα για αναγνώριση» (σε ποιούς ανθρώπους ή άλλα όντα αναγνωρίζεται από μια κοινωνία, από θεσμούς της ή από κοινωνικές ομάδες «αξία» και δικαιώματα - και τί λογής «αξία», ποιά δικαιώματα;) από τον Άξελ Χόνετ (Axel Honneth) και την Σέυλα Μπενχαμπίμπ (Seyla Benhabib), εξέχοντες στοχαστές της «3ης γενιάς» της Κριτικής Θεωρίας. Καθόλου παράδοξο που αυτή η επιστροφή στον Χέγκελ προσφέρει και σημεία επαφής με τις λεγόμενες κοινοτιστικές κριτικές στον φιλελευθερισμό στοχαστών σαν τους Μάικλ Σαντέλ (Michael Sandel), Τσαρλς Τέιλορ (Charles Taylor), Άλιστερ Μακιντάιρ  (Alasdair McIntyre) και Μάικλ Γουώλτσερ (Michael Walzer). Παραπέμπει όμως και σε κλασικές ιδέες, όπως στα «κατασκευάσματα ανθρώπων που μας εμφανίζονται ως δεδομένη δεύτερη φύση» του νεαρού Μαρξ και το «ήθος του καπιταλισμού» του Μαξ Βέμπερ. 

Ουΐλλιαμ Μπλέικ: Great Red Dragon και Στύξ

Σε αδιέξοδο οι κοινωνικές θεωρίες που μας κληροδότησε ο 20ός Αιώνας; Το φάσμα ενός αποτυχημένου τρόπου ζωής κρέμεται πάνω από τον 21ο;

Αυτή η οπτική γωνία της Ράχελ Γιέγκι φαίνεται κατάλληλη για να ξανακοιτάξει κανείς από στρατηγικό σημείο όλη την συζήτηση από το 1960 μέχρι σήμερα για το πού βαδίζουν οι κοινωνίες στην εποχή του όψιμου καπιταλισμού. Προς το παρόν, μια ανακεφαλαίωση αυτής της συζήτησης, δείχνει μάλλον αδυναμία της να παραγάγει νέες ιδέες και εργαλεία κατάλληλα για την ταχέως μεταβαλλόμενη πραγματικότητα του 21ου Αιώνα. Πράγμα που δηλώνει, ίσως, ότι οι υποθέσεις και τα ρεύματα σκέψης που διαμόρφωσε μέχρι τώρα τούτη η συζήτηση, προσκρούουν σε επιστημολογικά εμπόδια και η νέα κατάσταση τους αναθέτει «νέα καθήκοντα», προκειμένου να υπερβούν το αδιέξοδο. 

Εξετάζοντας έτσι την ίδια την οικονομία εν γένει, η Ράχελ Γιέγκι βλέπει τον καπιταλισμό όχι απλά ως τρόπο παραγωγής, αλλά και ως συνδυασμό του τρόπου παραγωγής με συγκεκριμένες μορφές ζωής - ή τρόπους ζωής - που αλληλοεξαρτώνται με αυτόν. Βλέπει «την κριτική του καπιταλισμού ως κριτική μιας, κατά κάποιο τρόπο, ανορθολογικής τάξης κοινωνικών πραγμάτων».

Μέχρις εδώ φτάνει άκοπη η συνέχεια του νήματος από την δεύτερη γενιά της Σχολής της Φρανκφούρτης, ιδίως από τον Χάμπερμας. Ωστόσο, όλα όσα στον νεωτερικό κόσμο μας εμφανίζονται ως διαχωρισμένες σφαίρες δραστηριότητας των ανθρώπων μιας κοινωνίας, υπό την «Εγελιανή» οπτική γωνία της Γιέγκι εμφανίζονται ενοποιημένα ως η μία και αυτή πραγματικότητα των κοινωνικών ηθών της (Sittlichkeit με την Εγελιανή ορολογία) και, τελικά, ως τρόπος ζωής. Έτσι, στο σημείο αυτό, παίρνει αποστάσεις από τον Τέοντορ Αντόρνο, ο οποίος, όταν διέκρινε αδιέξοδο στο ηθικο-πολιτικό πεδίο, είδε ως τελευταίο καταφύγιο την εκφραστική-αισθητική σφαίρα - την τέχνη, στηριζόμενος στην σχετική αυτονομία της αισθητικής τόσο από την ηθική όσο και από την γνωστική-τεχνική-οικονομική σφαίρα. Διαφοροποιείται όμως και από τον ώριμο Χάμπερμας, ο οποίος, για την εποχή της νεωτερικότητας, θεωρεί αναπόφευκτο αυτόν τον «κατακερματισμό του κόσμου και της ζωής μας» σε διαχωρισμένες σφαίρες δραστηριότητας. Η Ράχελ Γιέγκι βλέπει τις δυσλειτουργίες του καπιταλισμού όχι απλά ως ως δυσλειτουργίες ενός συστήματος, αλλά επίσης και ως δυσλειτουργίες ηθών και μορφών ή τρόπων ζωής συναρτημένων με αυτό.

«Τί δεν πάει καλά, λοιπόν, στον καπιταλισμό ως τρόπο ζωής;», ερωτά. Ας δούμε λοιπόν «τι συμβαίνει με τις “αποτυχημένες” κοινωνικές πρακτικές και με την υποτιθέμενη ηθική ουδετερότητα της οικονομίας του καπιταλισμού. Φαίνεται πως κάτι δεν πάει καλά σε μια τάξη κοινωνικών πραγμάτων η οποία στηρίζεται σε ένα κοινωνικό ήθος με τέτοιο τρόπο, ώστε να αποκρύπτει ότι αυτό είναι το ήθος μιας συγκεκριμένης μορφής κοινωνικής ζωής και να το παρουσιάζει, αντίθετα, ως καθολικής ισχύος και ως ηθικά ουδέτερο. Φαίνεται πως κάτι δεν πάει καλά όταν επικρατούν κοινωνικές πρακτικές που δεν τις βλέπουμε ως κοινωνικές πρακτικές και οι οποίες συγκροτούνται με τέτοιο τρόπο, ώστε αποκρύπτεται το γεγονός ότι είναι δημιουργήματα ανθρώπων· φτιάχτηκαν, δεν υπήρχαν ανέκαθεν».

Μπλέικ: Το αγόρι και το θαλάσσιο τέρας

Ποιά πολιτική σε καιρούς γνωστικής εξέλιξης δύο ταχυτήτων; Οι φυσικές επιστήμες και τα μαθηματικά προοδεύουν ραγδαία. Οι κοινωνικές επιστήμες έχουν βαλτώσει. Η σύνθεση καθυστερεί

Πέρα από αυτά, και πάλι πίσω, αλλά από άλλον δρόμο: Στο δίλημμα δομές και συστήματα ή δράσεις και πρακτικές. Σε τελευταία ανάλυση, οι κοινωνικές πρακτικές της οικονομίας και αυτός ο καπιταλισμός – ως τρόπος ζωής –, συνίστανται από δράσεις που γίνονται μέσα σε δομικά πλαίσια ανεξάρτητα από αυτές και από αυτόν. Στα πλαίσια του χώρου και του χρόνου – ο πλανήτης Γη και η εποχή μας - οι κοινωνικές πρακτικές της οικονομίας υλοποιούνται σε τελευταία ανάλυση ως πρακτικές και δράσεις που αφενός χειρίζονται, ανταλλάσσουν, μετασχηματίζουν ύλη και ενέργεια, αφετέρου εμπλέκουν ανθρώπους σε σχέσεις παραγωγής συνδεδεμένες ποικιλόμορφα με τους ανωτέρω χειρισμούς. Όπως έλεγε ο αείμνηστος Έλμαρ Αλτφάτερ (Elmar Altvater), οι φυσικές οντότητες που επιτρέπουν στην κοινωνική πραγματικότητα να είναι όντως πραγματικότητα, δηλαδή ο χρόνος και ο χώρος, εμφανίζονται με τον κάθε φορά τρόπο (modality) ως συγκεκριμένος συνδυασμός οικολογίας και οικονομίας. Εκεί, στην πιο πραγματική από τις κοινωνικές πραγματικότητες, είναι αδύνατον να «δουν» οι κοινωνικές και οι οικονομικές επιστήμες. Εκεί βλέπουν και «μετρούν» μόνον οι μαθηματικές και φυσικές επιστήμες, εξ ορισμού εξοπλισμένες με «θεωρίες συστήματος», επιστήμες που δεν είναι δουλειά τους να ερμηνεύουν κοινωνικές πρακτικές ούτε να αξιολογούν ηθικά τις δράσεις ανθρώπων.
Και πράγματι: Από τις διαγνώσεις της Λέσχης της Ρώμης για τα περιβαλλοντικά Όρια της Οικονομικής Μεγέθυνσης (1972) και τις αναλύσεις του Χάυμαν Μίνσκυ (Hyman Philip Minsky) για τον χρηματοοικονομικό - πιστωτικό τομέα ως κύριο παράγοντα αστάθειας στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής και ως «ανταγωνιστή» του σχηματισμού παραγωγικού κεφαλαίου και καινοτομίας (1986-1993) ή για την εγγενή ευθραυστότητα («ανθρωπολογικά» προσδιορισμένη από τα «animal spirits» του Κέυνς) των ανοδικών φάσεων των οικονομικών κύκλων, μέχρι τα σαφή «οικονομετρικά» συμπεράσματα σύγχρονων μελετητών όπως π,χ. ο Τομά Πικετί (Thomas Piketty), ο Μπράνκο Μιλάνοβιτς (Branko Milanović), η Μαριάνα Μαντζουκάτο (Mariana Francesca Mazzucato), αλλά και μέχρι την επιστημονική βεβαιότητα για το επείγον των θεσμικών δράσεων μετάβασης προς ολικό ενεργειακό αναπροσανατολισμό, υπάρχει πια μια ολόκληρη παράδοση ρεαλιστικής καινοτομικής εξέτασης της υφιστάμενης κοινωνικής πρακτικής στην οικονομία και των αποτελεσμάτων της. 

Τούτη η καινοτομική παράδοση βασίστηκε κυρίως στην ραγδαία, συνεχή προαγωγή των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών. Άλλωστε, την ίδια την δυνατότητα χειρισμού και ανάλυσης τεράστιων ποσοτήτων δεδομένων, φυσικών, οικονομικών ή άλλων, μας την πρόσφεραν για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου οι πιο προχωρημένες εφαρμογές των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών στον κόσμο της τεχνικής, δηλαδή οι  υπολογιστές του 21ου Αιώνα. Έτσι, δίπλα στην επιστήμη, ακόμη και η ίδια η τεχνολογική έκρηξη στη νεωτερική εποχή, αυτή που συνέργησε τα μέγιστα στην όλο και πιο έντονη ασυμβατότητα μεταξύ κοινωνίας και φύσης, αυτή που ενεργοποίησε νέες μορφές κοινωνικής ανισότητας ή αστάθειας εντός του υφιστάμενου τρόπου παραγωγής και τρόπου ζωής, κάποια στιγμή έγινε πρόσθετος κρίσιμος παράγοντας που αποκαλύπτει (ή καθιστά ορατές) τις δικές της τοξικές επιπτώσεις.

Ισχύει και για το τεχνικο-οικονομικό πεδίο ο κανόνας «ο τρώσας και ιάσεται»; 'Οχι. Αν και η πληρέστερη γνώση της πραγματικότητας είναι αναγκαία προϋπόθεση, δεν αρκεί. Η γνώση και η επιστήμη, αλλά και η τεχνολογία βοηθούν τα μέγιστα αλλά δεν μπορούν μόνες τους να αλλάξουν την διαδρομή. Στην εξέλιξη της ιστορίας των ανθρώπινων κοινωνιών υπεισέρχονται και δρώντες παράγοντες, και μαζί τους τα ήθη της εποχής, οι αξιολογικές και κανονιστικές παράμετροι τους, η προσαρμοστικότητα και μεταβλητότητα τους. Δηλαδή, λαμβάνοντας υπόψη και την νεο-κατακτημένη γνώση, τόσο τα συστήματα της πολιτικής και της οικονομίας, όσο και ο κόσμος των κοινωνικών ηθών (δηλαδή οι τρόποι ζωής), πρέπει να γίνονται επιδεκτικά βιώσιμης και όχι αυτοκαταστροφικής μεταβολής μέσα στον χρόνο.

Εξαιτίας της σχετικής στασιμότητας στις ερμηνευτικές κοινωνικές και ιστορικές επιστήμες μετά τα χρόνια του 1970 (η οποία συνεχίζεται, ή μάλλον γίνεται όλο και βαρύτερη), η καινοτομική εξέταση δεν έλαβε πιο ολοκληρωμένη και πιο κριτική μορφή. Εξαιρέσεις υπήρξαν, όπως είναι οι συνθετικές κοινωνιολογικές καινοτομίες του Ούλριχ Μπεκ για την Κοινωνία της Διακινδύνευσης,  του Ζύγκμουντ Μπάουμαν για την ρευστότητα ως γνώρισμα της όψιμης νεωτερικότητας, το έργο του πρόσφατα θανόντος Γάλλου κοινωνιολόγου των επιστημών Μπρούνο Λατούρ, η αναφερθείσα σύνθεση του Χάμπερμας στο αναγκαστικά αφαιρετικό πεδίο της φιλοσοφικής και πολιτικής κοινωνιολογίας, το εναλλακτικό μοντέλο της «δομογένεσης» από τον Γκίντενς, καθώς και η συνέχιση από τον Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν, με νέα εργαλεία (π.χ. μαθηματικά της «Χαοτικής Κατάστασης») της κατά Φερνάν Μπρωντέλ «ιστορικής έρευνας της Μακράς Διάρκειας»· όμως αυτά είναι μόνον εξαιρέσεις, φωτεινά σημεία και σκόρπιοι οδοδείκτες μέσα στην ομίχλη.

Όμως όλα τα «σκληρά» δεδομένα ήρθαν στο φως. Τις δομικές καταστάσεις τις γνωρίζουμε επαρκώς. Ξέρουμε ότι είναι «μαθηματικά προσδιορισμένες». Το γεγονός ότι αυτός ο τρόπος παραγωγής και αυτός ο τρόπος ζωής, με τη μορφή που πήραν μετά το 1980 στις αναπτυγμένες χώρες, παράγουν εκεί όλο και πιο έντονη κοινωνική ανισότητα, καταστροφή της συνοχής, ταυτόχρονα με όλο και πιο χαμηλούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης, το βεβαιώνουν με αξιοπιστία (και το αιτιολογούν) τα οικονομικά μαθηματικά και η στατιστική ανάλυση γιγάντιων ποσοτήτων αριθμητικών δεδομένων, και όχι κοινωνιολογικές αναλύσεις. Φυσικές επιστήμες, θεωρία συστημάτων, μαθηματικά και η υπολογιστική ισχύς που τα μαθηματικά δημιούργησαν, απέδειξαν πέραν πάσης αμφιβολίας ότι η κλιματική κρίση και η καταστροφή της βιοποικιλότητας είναι ανθρωπογενείς και αποκάλυψαν τις δυνάμεις που τις επιτάχυναν, δυνάμεις «συστημικές» (με την ορολογία του Χάμπερμας, πράγμα που σημαίνει δυνάμεις της οικονομίας και της πολιτικής).

Αντίθετα, ασαφείς είναι οι γνώσεις μας για ό,τι δεν μπορούν να αναλύσουν τα μαθηματικά και οι θεωρίες των συστημάτων: Πόση αξιόπιστη γνώση προστέθηκε τις τελευταίες δεκαετίες για τους δρώντες παράγοντες, για το πως αντιδρούν και πως πράττουν; Σχεδόν τίποτε δεν ξέρουμε για το πως αντιδρούν σε «καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης» ή σε «σημεία διακλάδωσης» (bifurcation points), σύμφωνα με την ορολογία του Βαλλερστάιν, δανεισμένη από τον Ίλια Πριγκόγκιν.
Ξέρουμε λοιπόν ότι οι κοινωνικές πρακτικές οι φτιαγμένες από ανθρώπους, προπαντός της οικονομίας, και αυτός ο τρόπος ζωής, απειλούν να συγκρουσθούν με τα προαναφερθέντα δομικά-φυσικά πλαίσια του χώρου και του χρόνου, ή να προσκρούσουν στα δομικά όρια που εξασφαλίζουν ένα ελάχιστο κοινωνικής συνοχής. Και από τα μαθηματικά, από την θεωρία των συστημάτων και τις φυσικές επιστήμες, ξέρουμε αρκετά σαφώς ποιο από τα δύο συγκρουόμενα μεγέθη συντρίβεται σε τέτοιες συγκρούσεις. Μάλιστα, η δεύτερη πρόσκρουση, ως καταστροφική πολιτική παθολογία είχε ήδη απασχολήσει τον Πλάτωνα στους Νόμους και τον Αριστοτέλη στα Πολιτικά. 

Τούτων δοθέντων, τι γίνεται με την Εγελιανή Sittlichkeit, δηλαδή με τα επικρατούντα ήθη της κοινωνικής ζωής, τί γίνεται με τις «αποτυχίες» και τις αποκρύψεις, τί γίνεται με τις κανονιστικές και αξιολογικές βάσεις της κάθε κοινωνικής πρακτικής μας; Εν συντομία, τί γίνεται με τον επικρατούντα τρόπο ζωής;

 

Γ. Β. Ριτζούλης

 

 

 

Ράχελ Γιέγκι: Η οικονομία υπό την ευρεία έννοια - Οικονομία ως κοινωνική πρακτική και η κριτική του καπιταλισμού (Μέρος 1)

 

 

 

 

 

 

 

Elmar Altvater: Οικολογία, οικονομία, χρόνος, χώρος (από το περιοδικό Ο Πολίτης, 1988)

 

Έλμαρ Αλτφάτερ, in memoriam: Φύση και κοινωνία - Ο μεταβολισμός της ύλης μεταξύ τους, οι οικονομικές θεωρίες, ο τρόπος παραγωγής

Andrew Feenberg: Χειρόγραφα 1844, Ιστορία και Ταξική Συνείδηση, τα πρώιμα έργα των Μαρξ και Λούκατς - Αλλοτρίωση, πραγμοποίηση και η Σχολή της Φρανκφούρτης

 

Regina Titunik: Το μέλλον των σύγχρονων κοινωνιών - Πνευματική ανανέωση και ο Τελευταίος Άνθρωπος. Ο «διάλογος» του Λέο Στράους με τον Μαξ Βέμπερ και τον Φρίντριχ Νίτσε

 

Γιούργκεν Χάμπερμας: Πολιτική ισχύς, εξουσία και επικοινωνία σύμφωνα με την Χάννα Άρεντ - Μια κριτική διερεύνηση

 

Ernst Ulrich von Weizsäcker, Joachim Wille: Λέσχη της Ρώμης, Ήρθε η ώρα μας - Το κεφάλαιο έχει γίνει αλαζονικό

 
Υπάρχει ακόμη «άνθρωπος» και ανθρωπισμός; Φουκώ και Χάιντεγκερ ή Τσόμσκυ και Μαρκούζε; 

 

Loren Goldner: Πολιτισμικά ρεύματα της αποδόμησης και η αποβιομηχάνιση στη Δύση μετά το 1968

 

George Lichtheim: Ο Λουί Αλτουσέρ, ο Ροζέ Γκαρωντύ, ο Νίκος Πουλαντζάς και οι άλλοι. Οι «περιπέτειες της διαλεκτικής» στο Παρίσι του 1969

 

 

 

Γιάννης Βούλγαρης: Αρχίζοντας από τον Κόσμο - Μνήμη Ιμμάνουελ Βαλλερστάιν (1930 - 31 Αυγούστου 2019)  

 

Αγώνες για αναγνώριση σε εποχή κρίσης και αποτυχίας: Σε ποιους αναγνωρίζονται αξίες και δικαιώματα; Τί λογής αξίες, ποια δικαιώματα;