Κλάους Όφφε: Αντιφάσεις του σύγχρονου κράτους πρόνοιας

© PRAXIS International (τεύχος 3/1981, για το 2019 © CEEOL) - Claus Offe: Some Contradictions of the Modern Welfare State

Αυτό το παλιό μικρό δοκίμιο του Κλάους Όφφε είχε δημοσιευτεί το 1981 στο περίφημο περιοδικό PRAXIS International. Δυστυχώς το PRAXIS, μαζί με την ομώνυμη υψηλού διεθνούς κύρους «Θερινή Σχολή» στο νησί Κόρτσουλα της Δαλματίας, άν και πνευματικά προϊόντα υψηλού επιπέδου της δικής μας γειτονιάς, ήταν για τη ντόπια διανόηση (και της εγχώριας Αριστεράς) γη εξίσου άγνωστη με τη Νόβαγια Ζέμλια. Στις ελάχιστες τιμητικές εξαιρέσεις ανήκε προπαντός ο κύκλος γύρω από το εξαίρετο περιοδικό Λεβιάθαν (1988-1991), στο οποίο μεταφράστηκαν αξιόλογα δημοσιεύματα του PRAXIS. Το περιοδικό εκείνο και η «Θερινή Σχολή» ήταν δημιουργήματα ενός κύκλου Γιουγκοσλάβων στοχαστών, κριτικών της Τιτοϊκής διακυβέρνησης από τα χρόνια του '60 & ΄70, σε συνεργασία με άλλους Ευρωπαίους αλλά και Αμερικανούς στοχαστές, πολλούς συνδεδεμένους με την Κριτική Θεωρία της «Σχολής της Φρανκφούρτης» αλλά όχι μόνον. Ήταν εποχή ανθοφορίας ενός μαρξισμού αποκαλούμενου τότε αντιδογματικού, ανθρωπιστικού ή Δυτικού, στα χνάρια του Αντόνιο Γκράμσι και του πρώιμου Γκέοργκ Λούκατς.
Στη δεύτερη περίοδο (1981 και μετά) το PRAXIS, εξαιτίας και εσωτερικών κυβερνητικών πιέσεων στη Γιουγκοσλαβία μετά την εξασθένηση του γερασμένου πια Τίτο, μετέφερε την έδρα του από το Βελιγράδι και το Ζάγκρεμπ στο Λονδίνο (εκδοτικός οίκος Basil Blackwell). 
Ως αρχισυντάκτες θήτευσαν μεταξύ άλλων οι Σέρβοι Svetozar Stojanović και Mihailo Marković, ο Αμερικανός Richard J. Bernstein, ο Ούγγρος Ferenc Fehér και η εβραϊκής καταγωγής Κωνσταντινουπολίτισσα καθηγήτρια πολιτικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Γέηλ Seyla Benhabib. Στη συντακτική του επιτροπή συμμετείχαν ονόματα όπως οι Πολωνoί Zygmunt Bauman και Leszek Kolakovski, οι Αμερικανοί David Riesman και Norman Birnbaum, ο Καναδός Charles Taylor, οι Γερμανοί Jürgen Habermas, Oskar Negt, Αlbrecht Wellmer, επίσης, ενόσω ζούσαν, οι Ernst Bloch, Erich Fromm (στο Μεξικό τότε) και Herbert Marcuse, οι Ούγγροι Agnes Heller, Andras Hegedüs, György Markus και ο ίδιος ο Georg Lukács όσο ήταν εν ζωή, ο Ουγγρο-Αμερικανός Andrew Arato, ο Ιταλός Franco Ferrarotti, ο Τσέχος Karel Kosik, οι Γάλλοι Henri Lefebvre, André Gorz, Serge Mallet, o Γαλλο-Βραζιλιάνος Michael Löwy, ο Ρουμανο-Γάλλος φιλόσοφος Lucien Goldmann, οι Βρετανοί Tom Bottomore, Ralph Miliband, Edward P. Thompson, Antony Giddens, ο Γαλλο-Αιγύπτιος Samir Amin, o δικός μας Κώστας Αξελός, μαζί με Γιουγκοσλάβους του αρχικού πυρήνα όπως η Zagorka Golubović και ο Ljubomir Tadic. Στον στενό κύκλο του PRAXIS και στους τακτικούς αρθρογράφους διακρίνονται μεταξύ άλλων οι Ιταλoί Lucio Lompardo Radice και Umberto Cerroni, οι Γάλλοι Claude Lefort και Pascal Bruckner, η Βελγίδα Chantal Mouffe, οι Γερμανοί Karl-Otto Apel, Helmut Dubiel, Iring Fetscher, Johano Strasser, Hauke Brunkhorst, η Αμερικανίδα Nancy Fraser και οι συμπατριώτες της Τhomas McCarthy, Martin Jay, Joel Whitebook και ο Richard Rorty, ο Πολωνός Wlodzimierz Brus, πολλοί Σέρβοι στοχαστές όπως ο Ivan Vejvoda, η Κροάτισσα Dunja Melčić και ομοεθνείς της όπως οι Gajo Petrović, Milan Kangrga, Žarko Puhovski, Rudi Supek, Predrag Vranicki, Βόσνιοι όπως ο Ivan Lovrenović, o Ivan Focht και ο Muhamed Filipović, στοχαστές από τη Σλοβενία όπως οi Veljko Rus και Božidar Debenjak, τη Βόρεια Μακεδονία όπως ο Μίτκο Ιλίεφσκι κ.ά. 
Όλα τα τεύχη του PRAXIS International της Β' περιόδου ← (1981-1993) με το περιεχόμενο τους ψηφιοποιημένο είναι σήμερα διαθέσιμα μέσω της Central and Eastern European Online Library (CEEOL). Τα τεύχη της Α' περιόδου (1965-1973, έκδοση στο Πανεπιστήμιο του Ζάγκρεμπ) υπάρχουν εδώ ←.

Αυτό το δοκίμιο είναι γραμμένο στην αρχή της δεκαετίας του 1980, δηλαδή σε εποχή που η επίθεση εκ δεξιών εναντίον του κράτους πρόνοιας είχε ξεκινήσει πρόσφατα· τότε, το μοντέλο πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής διαχείρισης του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής που σήμερα αποκαλείται «νεοφιλελευθερισμός» ήταν στη νηπιακή του ηλικία. Ακόμη δεν είχε όνομα. Και μολονότι οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές επιστήμες, ακριβώς επειδή φιλοδοξούν να είναι επιστήμες, δεν έχουν την ικανότητα της Πυθίας, έχει ενδιαφέρον να ξαναδούμε τώρα πώς έβλεπε τότε ο Κλάους Όφφε τη φύση, τις γενεσιουργές δυνάμεις και την πορεία του κράτους πρόνοιας, την αντιφατική λειτουργία του εντός της ισχύουσας τάξης πραγμάτων, την αρχόμενη αμφισβήτησή του, τις εναλλακτικές προοπτικές ή τα διαφορετικά «σενάρια» για το μέλλον του - δηλαδή για το σήμερα. 
Νέες πραγματικότητες με τεράστια επίδραση, όπως είναι οι αλλαγές στις εργασιακές συνθήκες με πολιτικά προωθούμενη εισβολή και εξάπλωση της εργασιακής επισφάλειας, η διχοτόμηση της αγοράς εργασίας σε προνομιούχο και επισφαλή τομέα, η αποβιομηχάνιση σε πολλές ισχυρές χώρες της Δύσης, η διόγκωση του (απορρυθμισμένου) χρηματοπιστωτικού τομέα σε βαθμό που οι πιο πολλές από τις ισχυρές πρώην βιομηχανικές κοινωνίες μεταλλάχθηκαν σε κεφαλαιοκρατικούς κοινωνικούς σχηματισμούς που βασίζονται κυρίως στη δράση των υπερτροφικών και πλανητικής εμβέλειας χρηματοοικονομικών επιχειρήσεων, όλα αυτά συνειδητοποιήθηκαν και μελετήθηκαν ως βασικοί παράγοντες του παγκόσμιου γίγνεσθαι αρκετά μετά την εποχή εκείνη. Το ίδιο ισχύει βέβαια για την ψηφιακή επανάσταση, για τη γενικευμένη χρήση της ρομποτικής και της αυτοματοποίησης στην παραγωγική διαδικασία που εκτοπίζουν το είδος του βιομηχανικού εργάτη που ξέραμε παλιά, για την ανάδυση του Κινεζικού οικονομικού, επενδυτικού και τεχνολογικού γίγαντα, για το φάσμα της κλιματικής αλλαγής και για πολλά άλλα. 
Ωστόσο, το ευρύ αναλυτικό πλαίσιο του Όφφε με την έμφαση στους δομικούς και λειτουργικούς παράγοντες, φωτίζει με άλλο φώς καταστάσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Π.χ. η παρατήρησή του για τις αντοχές του κράτους πρόνοιας στην επίθεση που ήδη δεχόταν, εν μέρει επιβεβαιώθηκε μόνον για εκείνες τις χώρες της ανεπτυγμένης Δύσης στις οποίες δεν συνέβη πλήρης αποβιομηχάνιση: Το κράτος πρόνοιας εξακολουθεί σήμερα να αντέχει σε κάποιο βαθμό στη Βόρεια και Δυτική ηπειρωτική Ευρώπη, δηλαδή μόνον εκεί όπου αφενός είχε ήδη αναπτυχθεί επαρκώς και αφετέρου επιβίωσε μέχρι σήμερα σε συνύπαρξη με την ρομποτική και αυτοματοποίηση ένα μέρος της παλιάς βιομηχανικής εργατικής τάξης (Γαλλία, Γερμανία, Σκανδιναβικές χώρες, Βέλγιο). Αντίθετα, δεν άντεξε και είναι σε πλήρη υποχώρηση στην πλήρως αποβιομηχανισμένη Βρετανία (μολονότι και εκεί ήταν τότε «πλήρως ανεπτυγμένο», παρατηρούσε ο Όφφε), καθώς και σε χώρες όπου ήταν και έμεινε ημιτελές, όπως στις ΗΠΑ που αναφέρει ο Όφφε. Επίσης, το κράτος πρόνοιας συρρικνώθηκε  - ή δεν βελτιώθηκε - όπου ανέκαθεν ήταν υποτυπώδους μορφής ή πελατειακά στρεβλωμένο, όπως σε όλο το μεσογειακό Νότο της ΕΕ, από Ιβηρική μέχρι Ιταλία, Ελλάδα, Βουλγαρία και Ρουμανία.

Γ. Ρ.

O Ernst Bloch (1885-1977) και ο Herbert Marcuse (1898-1979)
το 1968 στο νησί Korčula (Κροατία) - «Θερινή Σχολή» της ομάδας Praxis

Μέρος Ι: [Πολυλειτουργικός χαρακτήρας του κράτους πρόνοιας - Η ικανότητα να εξυπηρετεί ταυτόχρονα πολλούς αλληλοσυγκρουόμενους στόχους και στρατηγικές]
  
Στην εποχή μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, το κράτος πρόνοιας χρησίμευσε ως η βασική, πρότυπη διευθέτηση για την εσωτερική ειρήνευση στις δημοκρατίες του προηγμένου καπιταλισμού. Αυτό το μοντέλο εσωτερικής ειρήνευσης ουσιαστικά συνίσταται στα εξής: Πρώτον, στην ρητή δεσμευτική υποχρέωση του κρατικού μηχανισμού να παρέχει βοήθεια και υποστήριξη (είτε σε χρήμα είτε σε είδος) σε εκείνους τους πολίτες που μαστίζονται από συγκεκριμένες ανάγκες και κινδύνους, χαρακτηριστικούς κοινωνιών με κυριαρχία της αγοράς· η βοήθεια αυτή παρέχεται στους πολίτες ως απόρροια νομικών δικαιωμάτων που έχουν χορηγηθεί στους πολίτες. Δεύτερον, το κράτος πρόνοιας στηρίζεται στην αναγνώριση του επίσημου ρόλου των εργατικών συνδικαλιστικών φορέων, τόσο στις συλλογικές διαπραγματεύσεις όσο και στη σύννομη διαμόρφωση της πολιτικής του κράτους. Και οι δύο αυτές δομικές συνιστώσες του κράτους πρόνοιας θεωρούνται ότι θέτουν όρια στις ταξικές συγκρούσεις, τις μετριάζουν, εξισσορροπούν την ασύμμετρη σχέση ισχύος μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας· συνεπώς, θέτουν ένα τέλος στην εκτός ελέγχου κατάσταση οξείας σύγκρουσης που ήταν το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο του καπιταλισμού στην εποχή του κράτους-πριν-το-κράτος-πρόνοιας (με άλλα λόγια, στην εποχή του φιλελεύθερου καπιταλισμού) και στις συνακόλουθες αντιφάσεις. Εν ολίγοις, σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο αναγνωρίστηκε η αξία του κράτους πρόνοιας ως η πολιτική λύση στο πρόβλημα των κοινωνικών αντιφάσεων.

Μέχρι πρόσφατα, αυτή φαινόταν να είναι η άποψη στην οποία συνέκλιναν οι πολιτικές ελίτ, τόσο στις χώρες εκείνες όπου το κράτος πρόνοιας είναι πλήρως ανεπτυγμένο (π.χ. Μεγάλη Βρετανία, Σουηδία), όσο και εκεί όπου, ακόμη και τώρα, εξακολουθεί να βρίσκεται στο στάδιο της ατελούς εφαρμογής!
Μέχρι τώρα, η πολιτική σύγκρουση στις κοινωνίες αυτής της δεύτερης περίπτωσης, όπως είναι οι ΗΠΑ, δεν είχε ως επίκεντρο το υπέρ ή το κατά της βασικής σκοπιμότητας του κράτους πρόνοιας ή της αναγκαιότητάς του για λειτουργικούς λόγους, αλλά τον ρυθμό και τους λεπτομερείς τρόπους υλοποίησης του μοντέλου του κράτους πρόνοιας. 
Αυτή ήταν η πραγματικότητα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Μετά από εκείνο το χρονικό σημείο, βλέπουμε σε πολλές καπιταλιστικές κοινωνίες να γίνεται αντικείμενο αμφισβητήσεων, κριτικής εκ θεμελίων  και πολιτικών συγκρούσεων, αυτή η ίδια η καθιερωμένη, πρότυπη διευθέτηση κοινωνικής ειρήνευσης. Στην εικόνα που εμφανίζεται τώρα μπροστά μας, φαίνεται ότι το πιό ευρέως αποδεκτό εργαλείο επίλυσης πολιτικών προβλημάτων έχει γίνει προβληματικό το ίδιο και ότι σε κάθε περίπτωση, χάθηκε ξαφνικά η χωρίς επιφυλάξεις πίστη στο κράτος πρόνοιας και στην μελλοντική του διεύρυνση. Σ' αυτές τις αμφισβητήσεις και επικρίσεις θα στρέψω την προσοχή μας στη συνέχεια. Αφετηρία της ανάλυσης είναι η παρατήρηση ότι αυτό το σχεδόν καθολικά αποδεκτό πρότυπο για δημιουργία ενός ορισμένου επιπέδου κοινωνικής ειρήνης και αρμονίας στις ευρωπαϊκές μεταπολεμικές κοινωνίες, έχει το ίδιο γίνει πηγή νέων αντιφάσεων και πολιτικών διαιρέσεων στη δεκαετία του 1970.

Από το πρόσφατο συνέδριο του Ιδρύματος Friedrich Ebert στο Ζάγκρεμπ και στο νησί Korčula (11/ 2018)
με θέμα «The Legacy of the Praxis Group: From Marxist Humanism to the Future of Social Democracy»,
με συμμετοχή των Žarko Puhovski, Claus Offe και άλλων που συμμετείχαν τότε στην ομάδα PRAXIS (pdf)

Ιστορικά, το κράτος πρόνοιας ήταν το συνδυασμένο αποτέλεσμα μιας ποικιλίας γενεσιουργών παραγόντων. Ο σοσιαλδημοκρατικός μεταρρυθμισμός, ο χριστιανικός σοσιαλισμός, φωτισμένες συντηρητικές ελίτ της πολιτικής και της οικονομίας, τα μεγάλα συνδικάτα των βιομηχανικών εργατών, ήταν οι πιο σημαντικές δυνάμεις που διεκδίκησαν και απέσπασαν όλο και πιο ολοκληρωμένα σχήματα υποχρεωτικής ασφάλισης, τη νομοθεσία για την προστασία της εργασίας, τους ελάχιστους μισθούς, την επέκταση των παροχών υγείας και εκπαίδευσης καθώς και στέγασης επιδοτούμενης από το κράτος, αλλά και την αναγνώριση των συνδικάτων ως νόμιμων εκπροσώπων της εργασίας στα πεδία της οικονομίας και της πολιτικής. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτές οι συνεχείς εξελίξεις στις δυτικές κοινωνίες επιταχύνθηκαν δραματικά μέσα σε πλαίσια έντονων κοινωνικών συγκρούσεων και κρίσεων, ιδιαίτερα στις συνθήκες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και στη μεταπολεμική περίοδο

Οι νίκες που κερδήθηκαν υπό τις συνθήκες του πολέμου και στη μεταπολεμική περίοδο, κατά κανόνα διατηρήθηκαν· σ' αυτές προστέθηκαν και άλλες καινοτομίες, ως κέρδη των περιόδων της ευημερίας και της ανάπτυξης. Υπό το φως της Κεϋνσιανής θεωρίας περί οικονομικής πολιτικής, το κράτος πρόνοιας θεωρούνταν τότε όχι τόσο ως βάρος που επιβάλλεται επί της οικονομίας, αλλά ως ενσωματωμένος μηχανισμός οικονομικής και πολιτικής σταθεροποίησης, ικανός να συνεισφέρει στην αναγέννηση των δυνάμεων της οικονομικής ανάπτυξης και να προστατεύει την οικονομία από ανακυκλώσεις των καθοδικών κινήσεων σε βαθιές υφεσιακές κρίσεις.  Έτσι, μια ποικιλία πολύ ετερογενών στοχεύσεων (από την αντιδραστική απάντηση - προληπτικό χτύπημα εναντίον του κινήματος της εργατικής τάξης στην περίπτωση του Μπίσμαρκ [όταν ιδρύθηκε το εθνικό κράτος της Γερμανίας στη δεκαετία του 1870] μέχρι τον σοσιαλιστικό μεταρρυθμισμό στην περίπτωση των σοσιαλδημοκρατικών κυβερνήσεων της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης [στο Μεσοπόλεμο], και από την κοινωνική-πολιτική συνοχή ως προϋπόθεση για να μπορούν να εξυπηρετούν οι οικονομίες τις στρατιωτικές ανάγκες στην εποχή του Β' Παγκ. Πολέμου μέχρι τη σταθεροποίηση των επιχειρηματικών κύκλων, δηλαδή των ανοδικών και καθοδικών κύκλων της οικονομίας κ.λ.π.), συνέκλιναν στην υιοθέτηση ταυτόσημων θεσμικών μέσων που αποτελούν το σημερινό κράτος πρόνοιας.

Ο πολυλειτουργικός χαρακτήρας του κράτους πρόνοιας, η ικανότητά του να εξυπηρετεί ταυτόχρονα πολλούς αλληλοσυγκρουόμενους στόχους και στρατηγικές, είναι αυτή ακριβώς η ιδιότητά του που το έκανε τόσο ελκυστικό για μια ευρεία συμμαχία ετερογενών δυνάμεων. Όμως είναι εξίσου αληθές, ότι ακριβώς λόγω της μεγάλης του ποικολομορφίας, τούτος ο συνδυασμός ποικίλων δυνάμεων που δημιούργησε και στήριξε το κράτος πρόνοιας, δεν μπορεί να «βολεύεται» και να διατηρεί τη συνοχή του επ' άπειρον μέσα σ΄ αυτό το πλαίσιο θεσμών που σήμερα δέχεται όλο και πιο έντονες επιθέσεις. Ο μηχανισμός του ταξικού συμβιβασμού έχει γίνει ο ίδιος αντικείμενο ταξικής σύγκρουσης.

    
[O μεσότιτλος του Μέρους Α' προστέθηκε στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση]

→ Συνέχεια, μέρος ΙI: Η επίθεση εκ δεξιών εναντίον του κράτους πρόνοιας Ο καπιταλισμός αδυνατεί να συνυπάρχει αρμονικά με το κράτος πρόνοιας, αλλά ούτε μπορεί να κάνει χωρίς αυτό όσο είναι βιομηχανικός καπιταλισμός ←

Ο Claus Offe δίδαξε Πολιτική Επιστήμη και Πολιτική Κοινωνιολογία στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου (1995-2005), του οποίου είναι ομότιμος καθηγητής, στο Πανεπιστήμιο της Βρέμης (1989-1995) και στο Πανεπιστήμιο του Μπίλεφελντ (1975-1989). Εργάστηκε στην Hertie School of Governance του Βερολίνου (2005-2015) και διετέλεσε συνεργάτης ή επισκέπτης καθηγητής σε πολλά πανεπιστήμια του κόσμου μεταξύ των οποίων του Stanford (Institute for Advanced Study), στο Princeton, στην Βιέννη και στο Αυστραλιανό Εθνικό Πανεπιστήμιο, καθώς επίσης στο Harvard, στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας (Berkeley) και στην New School for Social Research. Ο Offe διετέλεσε βοηθός και συνάδελφος του Jürgen Habermas στη δεκαετία του 1960 και θεωρείται μέλος της δεύτερης γενιάς της «Σχολής της Φρανκφούρτης», μαζί με τον Karl-Otto Apel, τον Albrecht Wellmer που πέθανε πρόσφατα (Σεπτ. 2018), τον Oskar Negt, τον Alfred Schmidt (έργα του The Concept of Nature in Marx, History and structure. An essay on Hegelian-Marxist and structuralist theories of history), τον ίδιο τον Habermas κ.ά. 
Ανάμεσα στις πολλές δημοσιεύσεις του Offe περιλαμβάνονται: Europe Entrapped (Polity 2015). Strukturprobleme des kapitalistischen Staates: Aufsätze zur politischen Soziologie (Suhrkamp 1972, αναδημοσίευση Campus Verlag και σε αγγλική μετάφραση του MIT Press, 2006 ως Contradictions of the Welfare State (στο οποίο αναπτύσσει εκτενώς το θέμα του παρόντος δοκιμίου). Επίσης, Reflections on America: Tocqueville, Weber and Adorno in the United States (Polity 2005).

Κλάους Όφφε, στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση:
 
Η δημοκρατία στην Ευρώπη σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης
  
Ευρώπη, 2015 και 2016. Που θα καταλήξει το αδιέξοδο; Συνέντευξη του Κλάους Όφφε

  
Ακυβερνησία, ενδογενής θεσμική ανεπάρκεια, κράτη αποτυχημένα είτε στο χώρο, είτε στο χρόνο. Συντηρητική και σοσιαλδημοκρατική απάντηση 

 

Φιλελευθερισμός, λαϊκισμός, αλληλεγγύη και οι νέες προκλήσεις. Συζήτηση στο Γκντανσκ της «Αλληλεγγύης» - συζητούν οι Ντέιβιντ Έιμπραμ, Κλάους Όφφε, Σουάβομιρ Σερακόφσκι


  

Claus Offe: Europe Entrapped (Cambridge: Polity Press, 2015).
Το κείμενο του Claus Offe «Η Ευρώπη στην παγίδα» που αποτέλεσε τη βάση του εν λόγω βιβλίου, δημοσιεύτηκε πρώτα στο περιοδικό «Blätter für deutsche und internationale Politik» (Γερμανικά: «Europa in der Falle»). Στη συνέχεια συμπεριλήφθηκε στο συλλογικό έργο Demokratie oder Kapitalismus? - Europa in Krise των εκδόσεων Blätter, ως μέρος μιας ευρείας συζήτησης για την κρίση.
Περιλαμβάνεται στον Β' τόμο της ελληνικής έκδοσης του έργου, με επιμέλεια και εισαγωγή της Ρούλας Γκόλιου. Ο Β' τόμος (2015) περιέχει επίσης εργασίες για την κρίση στην ευρωζώνη των Elmar Altvater, Peter Bofinger, Jürgen Habermas, Rudolf Hickel, Paul Krugman, Isabell Lorey, Stephan Schulmeister, Wolfgang Streeck, Hubert Zimmermann, Karl Georg Zinn. Τα περιεχόμενα του Β' Τόμου.
Στον Α' τόμο της ελληνικής έκδοσης του έργου Δημοκρατία ή καπιταλισμός - Η Ευρώπη σε κρίση περιέχονται κείμενα ή συζητήσεις των Ulrich Beck, Hauke Brunkhorst, Christian Calliess, Henrik Enderlein, Joschka Fischer, Claudio Franzius, Ulrike Guérot, Jürgen Habermas, Oskar Negt, Ulrich Κ. Preuss, Hans-Jürgen Urban.
Για τη δίτομη ελληνική έκδοση του έργου Δημοκρατία ή καπιταλισμός - Η Ευρώπη σε κρίση (biblionet): Παρουσίαση του Άρη Στυλιανού: «Πολλά και καλά φιλοσοφικά βιβλία» (Εφημερίδα των Συντακτών). Άρθρο του Τάσου Τσακίρογλου: «Ευρώπη, Quo Vadis?»