Φράνσις Φουκουγιάμα: Κοινωνικές τάξεις και λαϊκισμός - Δημοκρατική και φιλελεύθερη πτυχή του πολιτικού συστήματος

Εισαγωγή: Ο νέος Εγελιανός Φουκουγιάμα, οι νέοι αριστεροί, οι νέοι φιλελεύθεροι.

Ο Φράνσις Φουκουγιάμα υπερασπίζεται την παγκοσμιοποίηση: «Άν την κρίνουμε συνολικά, λειτούργησε πολύ καλά», λέει. Η βελτίωση της ζωής δισεκατομμυρίων ανθρώπων εδώ και 20-30 χρόνια σε χώρες με αναδυόμενες οικονομίες, ασιατικές κυρίως, και ιδίως στο μεγαλύτερο έθνος του κόσμου, το κινεζικό, είναι πολύ ισχυρό επιχείρημα υπέρ της άποψής του. Έχει ανακαλέσει την περιβόητη γνωμάτευσή του, ότι με την κατάρρευση του λεγόμενου σοσιαλιστικού στρατοπέδου το 1989 επήλθε το (κατά Χέγκελ) «τέλος της ιστορίας» και εκπληρώθηκε ο «σκοπός» της. Ωστόσο ο Ιαπωνοαμερικανός πολιτικός επιστήμονας είναι πάντα ένθερμος υποστηρικτής της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Όμως, σε αντίθεση με το 1989 και τις τότε εσχατολογικές φαντασιώσεις του, τώρα πια συνδυάζει τη δημοκρατία με το Αριστοτελικό επιχείρημα περί της φύσης του ανθρώπου ως πολιτικού όντος. Το κατά Χάγιεκ οικονομικό (εν πρώτοις) όν, του είναι σαφώς πολύ ξένο. Σε αντίθεση με τους οπαδούς του Χάγιεκ, αυτόν τον ενδιαφέρει πολύ να διερευνήσει άν το σύστημα (εν πρώτοις το πολιτικό σύστημα) είναι ακόμη αντιπροσωπευτικό. Και αισιόδοξα υποστηρίζει, «ναί είναι». «Αλλά όχι πλήρως», λέει. Θα δούμε στη συνέχεια τι σημαίνει αυτό.

Οι ιδέες του πολιτικού επιστήμονα Φουκουγιάμα έχουν πάντα πίσω τους πολύ ισχυρό φιλοσοφικό φορτίο. Άς επιχειρήσουμε, παράλληλα με τα άκρως πολιτικά που λέει τώρα (διαφορετικά από τα ψευδοπολιτικά του 1989), να δούμε ποιές φιλοσοφικές αρχές στηρίζουν αυτόν τον πολιτικό λόγο.
Ως ορθολογιστής και Εγελιανός, αναλύοντας την άνοδο του λαïκισμού μπορεί να διακρίνει μεταξύ της πορείας της πραγματικότητας (ή του αντικειμενικού πνεύματος, όπως θα έλεγε ο παλιός μεγάλος μέντοράς του) και του πώς ή πότε την αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι: «Η σοφή κουκουβάγια αρχίζει την πτήση της μόνον όταν τελειώσει η ημέρα», δηλαδή όταν «το ματς έχει ήδη κριθεί» (Χέγκελ). Βλέπει επίσης, ότι τα μεγάλα πολιτικά και κοινωνικά συστήματα, όπως το σύστημα της δημοκρατίας, είναι πολύ περίπλοκα και έχουν εγγενείς πτυχές που μπορεί και να συγκρούονται μεταξύ τους: Η δημοκρατική πτυχή εναντίον της φιλελεύθερης πτυχής.

Παράλληλα, ο «τωρινός» Φουκουγιάμα, ως φιλοσοφικά ρεαλιστής και «Αριστοτελικός» πια, βλέπει και πέρα από τα Καθ' Έκαστον πράγματα (τα άτομα ή, το πολύ, τις οικογένειες), προς τις μεγάλες πραγματικότητες: Προς τις καθολικές έννοιες - τα Καθ' Όλον πράγματα ή universalia. Η ανάλυσή του για την κρίση του φιλελευθερισμού και για τον λαïκισμό περιστρέφεται γύρω από ένα τέτοιο «Καθ' Όλον πράγμα»: Την κοινωνική τάξη.  

Η εργατική τάξη στη Δύση - αυτή που παράγει -, αντίθετα με τις κοινωνικές ομάδες «ταυτότητας» («identity groups»), είναι η μερίδα της κοινωνίας που βγήκε χαμένη στα χρόνια τούτα, λέει. Πέραν της οικονομικής υποβάθμισης, πλήττεται «από κοινωνικά δεινά, όπως την μάστιγα των ναρκωτικών και τις διαλυμένες οικογένειες». Στις ΗΠΑ και αλλού, κανείς δεν την εκπροσωπεί και κανείς δεν κατανοεί τα προβλήματά της. Το ίδιο μπορεί να ισχύει και για μεγάλα κομμάτια μεσαίων τάξεων.

Κατά ειρωνικό τρόπο, ο συντηρητικός μεν, ωστόσο ορθολογιστής  Φουκουγιάμα, διακρίνει καθαρά ό,τι δεν μπορούν να δουν αυτοί που αποκαλούνται αριστεροί - ή και «πολύ αριστεροί» - στοχαστές οι οποίοι στράφηκαν στον μεταδομισμό ή σε άλλους μεταμοντέρνους ανορθολογισμούς. Η πραγματική πολιτική πραγματικότητα δεν αποτελείται μόνον από «αφηγήσεις», «μικροφυσικές της εξουσίας», «συμβάντα», σύμβολα και «σημαίνοντα» (κενά ή γεμάτα κοπανιστό αέρα), αλλά κυρίως από τον ρεαλιστικό σκληρό πυρήνα της. Στο επίπεδο της δημοκρατίας, αφενός υπάρχει η λαϊκή βούληση και η αντιπροσώπευσή της, αφετέρου οι θεσμοί και το κράτος δικαίου με τα ατομικά δικαιώματα και τα «όρια που θέτει στην εξουσία». Και το υποκείμενο κίνητρο, που προκαλεί τη σύγκρουση μεταξύ τους, είναι η κοινωνική-ταξική δυσαρέσκεια, η οποία είναι εύλογη και νόμιμη, λέει ο Φουκουγιάμα. «Ο λαϊκισμός είναι σε τελευταία ανάλυση συνέπεια της ανισότητας· το υποκείμενο φαινόμενο είναι η ανισότητα». 
Βέβαια, όλα αυτά δεν είναι καθόλου πρόθυμοι να τα δουν οι τωρινοί φιλελεύθεροι. Τόσο οι ακραίοι μαθητές του Χάγιεκ που προσπαθούν να εξορκίσουν το αφορεσμένο Αριστοτελικό πολιτικόν ζώον με τον απήγανο, όσο και οι μετριοπαθείς που απλώς θέλουν «δημοκρατία προσαρμοσμένη στις αγορές». Αυτά μπορεί άλλοτε να τα έβλεπαν κάπως μερικοί φιλελεύθεροι παλαιομοδίτικου τύπου, σαν τον Ραλφ Ντάρεντορφ, αλλά αυτά είναι ιστορίες από το χθες.  

Τα δε σοσιαλφιλελεύθερα υβρίδια χώνουν διαρκώς το κεφάλι στην άμμο. Ενδεικτικό αποτέλεσμα εν έτει 2017 είναι και η διαφαινόμενη τραγική κατάληξη του Μάρτιν Σουλτς ως αρχηγού των Γερμανών Σοσιαλδημοκρατών. Σ' όλους αυτούς, ο Φουκουγιάμα υπενθυμίζει: Οι καιροί ου μενετοί. Βρισκόμαστε ενώπιον «δοκιμασίας της σταθερότητας των δημοκρατικών θεσμών, δοκιμασίας της νομιμοποίησης που διαθέτουν». Και το κρίσιμο διακύβευμα τώρα, είναι «αν μπορούν πραγματικά να αυτο-διορθωθούν». 

Γ. Ρ. 

Francis Fukuyama - © Liberal Culture, Βαρσοβία

1. Ο Τραμπ και η επιστροφή της κοινωνικής τάξης

   

© OpenDemocracy - Donald Trump and the return of class, an interview with Francis Fukuyama - μια συζήτηση του Francis Fukuyama με την Natalia Koulinka, 20.1.2017

«Αυτό που συμβαίνει ιδιαίτερα στην πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά και σε άλλες χώρες, είναι το εξής: Η “ταυτότητα”, υπό την μορφή της ιθαγένειας ή εθνικότητας ή φυλής έχει γίνει ένας “εντολοδόχος”, ένας “πληρεξούσιος” της κοινωνικής τάξης».

 

Το 1989, o πολιτικός επιστήμονας Φράνσις Φουκουγιάμα έγραψε το δοκίμιο «Το Τέλος της Ιστορίας;» για το περιοδικό National Interest. Τότε, διακήρυξε ότι η δυτικού τύπου φιλελεύθερη δημοκρατίας θριάμβευσε: «Αυτό που βλέπουμε δεν είναι μόνον το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ούτε μια παροδική και ιδιαίτερη περίοδος της μεταπολεμικής ιστορίας, αλλά είναι και το τέλος της ιστορίας ως τέτοιας. Δηλαδή, το τελικό σημείο της ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας και η καθολίκευση της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας ως τελικής μορφής της διακυβέρνησης των ανθρώπων». Ωστόσο, τώρα, η εκλογική ήττα της Χίλαρι Κλίντον από τον Ντόναλντ Τραμπ για τον Φουκουγιάμα σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας εποχής λαϊκιστικού εθνικισμού: 

«Είναι ένα ορόσημο όχι μόνο για την αμερικανική πολιτική, αλλά για ολόκληρη την παγκόσμια τάξη πραγμάτων».

Η ανάλυση του Φουκουγιάμα,  η οποία εμπλέκει δυναμικά την έννοια της κοινωνικής τάξης, συμμετέχει στη χορωδία των εμπειρογνωμόνων που επιχειρούν με ποικίλους τρόπους να εξηγήσουν το αποτέλεσμα της προεδρικής εκλογής στις ΗΠΑ. Ο Φουκουγιάμα, σε αρκετές περιπτώσεις μετά τις αμερικανικές εκλογές, τόνισε χωρίς επιφυλάξεις ότι η ταξική διαίρεση έχει προτεραιότητα έναντι όλων των άλλων διαιρέσεων που σχετίζονται με την «ταυτότητα» των ανθρώπων. 

Σε ένα πρόσφατο άρθρο για την εφημερίδα Financial Times, γράφει: 

«Η διαίρεση σε κοινωνικές τάξεις, οι οποίες σήμερα ορίζονται από το επίπεδο της εκπαίδευσης των ατόμων, φαίνεται να έχει γίνει η μία και η πιο σημαντική κοινωνική διαχωριστική γραμμή σε αναρίθμητες κοινωνίες των βιομηχανικών χωρών και των χωρών που συμμετέχουν στις “αναδυόμενες αγορές”». Εν τω μεταξύ, το Δημοκρατικό Κόμμα των ΗΠΑ έχει γίνει τώρα «το κόμμα που προβάλλει τις πολιτικές της ταυτότητας: Έγινε ένας συνασπισμός των γυναικών, των Αφρο-Αμερικανών, των ισπανόφωνων, των οικολόγων και της κοινότητας των ομοφυλοφίλων· έγινε κόμμα που έχει χάσει την εστίασή του στα οικονομικά θέματα».

Fukuyama (©Outside the Beltway)

[Η «ταυτότητα», υπό την μορφή της ιθαγένειας ή εθνικότητας ή φυλής έχει γίνει «εντολοδόχος» και «πληρεξούσιος» της κοινωνικής τάξης]

Natalia Koulinka: Έχει άραγε η έννοια της κοινωνικής τάξης την ευκαιρία να επιστρέψει τώρα νικήτρια τόσο στην ακαδημαϊκή όσο και στην ευρύτερη δημόσια συζήτηση;
Francis Fukuyama: Το ζήτημα είναι πιο περίπλοκο. Το επιχείρημά μου είναι ότι η κοινωνική τάξη καθορίζει πράγματι τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σκέφτονται για την πολιτική. Η οργή εναντίον των ελίτ που αισθάνονται οι άνθρωποι, οι οποίοι στην καλύτερη περίπτωση έχουν φοιτήσει μόνον στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και αυτά τα χρόνια δεν τα πήγαν τόσο καλά από οικονομική άποψη, έχει βάση αντικειμενική. Ωστόσο, πολλοί από αυτούς δεν αυτοκατανοούνται ως μέρος του προλεταριάτου. Οι ίδιοι δεν βλέπουν τον εαυτό τους υπό οικονομικό πρίσμα εν γένει, αλλά, μάλλον υπό «ταυτοτικό» πρίσμα και κυρίως υπό το πρίσμα της φυλετικής ταυτότητας. Έτσι, αυτό που συμβαίνει ιδιαίτερα στην πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά πιστεύω επίσης και σε άλλες χώρες, είναι το εξής: Η «ταυτότητα», υπό την μορφή της ιθαγένειας ή εθνικότητας ή φυλής έχει γίνει ένας «εντολοδόχος», ένας «πληρεξούσιος» της κοινωνικής τάξης. Με λίγα λόγια, αυτές οι μορφές «ταυτότητας» είναι υποκατάστατα ταξικής ταυτότητας. 

Έτσι, σε πολλούς ανθρώπους της εργατικής τάξης στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν αρέσει η Χίλαρι Κλίντον και το Δημοκρατικό Κόμμα επειδή, όπως λένε αυτοί οι άνθρωποι, είναι ένα κόμμα των μειονοτήτων - των Αφρο-Αμερικανών και ισπανόφωνων, των ομοφυλοφίλων και ούτω καθεξής. Αυτοί οι άνθρωποι μπορεί και να πιστεύουν πως «όλες αυτές οι ομάδες έχουν μεγάλα πλεονεκτήματα που δεν έχω εγώ. Το σύστημα προσφέρει σ΄ αυτούς ειδική μεταχείριση, αλλά όχι σ' εμένα, γιατί είμαι λευκή ή λευκός». Μέσω αυτής της συλλογιστικής, οι άνθρωποι αυτοί καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αυτοί οι ίδιοι έχουν γίνει η μειοψηφία που υφίσταται καταπίεση και διακρίσεις. Με άλλα λόγια, υπάρχει ασυμφωνία μεταξύ της βασικής πραγματικότητας, που είναι η κοινωνική τάξη, και του τρόπου που οι άνθρωποι σκέφτονται στην πράξη. Βέβαια, αυτό δεν είναι νέο φαινόμενο. Θυμηθείτε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1914 οι Σοσιαλιστές και Κομμουνιστές ήλπιζαν ότι όλοι οι εργαζόμενοι του κόσμου θα ενωθούν· αντ' αυτού όμως, όλοι βάδισαν προς τα μέτωπα του πολέμου ως αντίπαλοι, ως Άγγλοι ή ως Γάλλοι ή ως Γερμανοί. Αυτό είναι ένα παράδειγμα της δύναμης που ασκεί η εθνική ταυτότητα, μολονότι η ταξική διαίρεση ασκεί επίσης μια πολύ ισχυρή δύναμη. 
  
ΝΚ: Μια εξήγηση για τη μεγαλύτερη ελκυστικότητα της εθνικής ταυτότητας μπορεί να βρίσκεται στο γεγονός ότι προσφέρεται πιο εύκολα για «μυθιστορηματικά» αφηγήματα «ρομαντικού» τύπου. Ο σοσιαλισμός ως το δόγμα της κοινωνίας με την όσο γίνεται μεγαλύτερη ισότητα, είναι πολύ πιο ανθεκτικός σε αυτό.
FF: Συμφωνώ.
 
NK: Θα μπορούσατε να μας πείτε περισσότερα σχετικά με το ρόλο που αποδίδετε στο επίπεδο της εκπαίδευσης ως προς την ερμηνεία του εκλογικού αποτελέσματος στις ΗΠΑ; Θέλετε να πείτε ότι είναι το χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο και όχι, για παράδειγμα, οι υλικές συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων, αυτό που ευθύνεται για το εκλογικό αποτέλεσμα;
FF:  Όχι, όχι! Οι υλικές συνθήκες διαβίωσης είναι σημαντικές. Ωστόσο, το πώς τα πάει κανείς από οικονομική άποψη, το τι είδους δουλειά μπορεί κανείς να βρεί στη σημερινή αμερικανική οικονομία, είναι κάτι που εξαρτάται απολύτως από το επίπεδο της εκπαίδευσής του. Το πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, ιδίως σε τομείς των θετικών επιστημών και των μαθηματικών, είναι πιο πιθανό να οδηγήσει σε μια καλή και καλά αμειβόμενη εργασία, ενώ άν δεν έχεις τέτοια μορφωτικά προσόντα δεν έχεις πολλές ελπίδες, επειδή το μεγαλύτερο μέρος των καλών θέσεων εργασίας έχει περάσει πια στον τεχνολογικό τομέα. Για να επιστρέψουμε στην συζήτηση περί πολιτικής: η εκπαίδευση επιδρά στην πολιτική στάση των ανθρώπων έμμεσα, μέσω της οικονομίας, για να διαμορφώσει τον τρόπο που οι άνθρωποι τελικά ψηφίζουν. 

[Η πραγματική κρίση δημοκρατικής αντιπροσώπευσης: Κανείς δεν αντιπροσωπεύει την εργατική τάξη. «Πολιτικοί επιχειρηματίες» αδράχνουν ευκαιρίες, αναλαμβάνουν ρίσκα].

ΝΚ: Πολλοί ειδήμονες συνδέουν την «Brexit» με το αποτέλεσμα των προεδρικών εκλογών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Όμως, μια πιο εμπεριστατωμένη ματιά πίσω στο παρελθόν, αποκαλύπτει και άλλα παρόμοια γεγονότα που είχαν συμβεί πολύ ενωρίτερα. Για παράδειγμα, το 1994, οι προσπάθειες για την εφαρμογή μιας νεοφιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής στη Λευκορωσία συνάντησαν τόσο ισχυρή αντίσταση, η οποία επίσης ήταν καθοριστική για το αποτέλεσμα των πρώτων προεδρικών εκλογών στη χώρα. Στο λιγότερο μακρινό παρελθόν, έρχονται επίσης στο μυαλό οι προεδρικές εκλογές στη Βουλγαρία και στη Μολδαβία. Όλες αυτές οι περιπτώσεις μας λένε την ίδια ιστορία, αλλά για κάποιο λόγο, είχαμε επιλέξει να τις αγνοήσουμε. Φαίνεται πως εσείς υποδεικνύετε ένα παρόμοιο πρόβλημα. «Το πραγματικό ερώτημα», γράφετε στους Financial Times, «δεν θα 'πρεπε να είναι γιατί ο λαϊκισμός γνώρισε άνοδο το 2016, αλλά γιατί χρειάστηκε τόσος πολύ καιρός για να γίνει πρόδηλος» Πώς θα απαντούσατε σεις ο ίδιος σ' αυτό το ερώτημά σας;

FF:  Στις Ηνωμένες Πολιτείες, υπάρχει ένας πολιτισμός του «πολιτικώς επιχειρείν», που απαιτεί από τους πολιτικούς να πείθουν τους ανθρώπους ότι οι πολιτικοί είναι σε θέση να τους εκπροσωπούν, ότι κατανοούν τα προβλήματα τους και ότι θα διορθώσουν αυτά τα προβλήματα. Μέσα σε τούτο το πλαίσιο, αυτό που επισήμανα ήταν το εξής: Κανένας υποψήφιος, είτε από το ένα κόμμα, είτε από το άλλο, δεν το έκανε αυτό πραγματικά για την εργατική τάξη. Οι Δημοκρατικοί είχαν χάσει την επαφή με την εργατική τάξη εδώ και πολύ καιρό. Όσο για το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα, αυτό ουσιαστικά κυριαρχείται από την Αμερική των μεγάλων εταιριών.

Αυτό που συμβαίνει στην πολιτική, για να το πούμε με απλά λόγια, είναι το εξής. Οι «επιχειρούντες πολιτικώς» αδράχνουν την εκάστοτε ευκαιρία για να κινητοποιήσουν τους ανθρώπους γύρω από ένα συγκεκριμένο θέμα. Αρχίζουν να απευθύνονται σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, και τότε, εντελώς ξαφνικά, ολόκληρη αυτή η ομάδα συνειδητοποιεί ότι «ναι, είμαστε θύματα του συστήματος! Ναι, οι ελίτ συνωμοτούν εναντίον μας!». Νομίζω Αυτό έκανε, νομίζω, ο Ντόναλντ Τραμπ. Το ίδιο πράγμα είχε συμβεί, για παράδειγμα, στη Σερβία. Γιατί η Σερβία εξελίχτηκε με πολύ χειρότερο τρόπο σε σύγκριση με άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης; Νομίζω ότι ο Μιλόσεβιτς ήταν και αυτός ένας «πολιτικός επιχειρηματίας» που διέκρινε τη μεγάλη ευκαιρία [και ανέλαβε το αντίστοιχο ρίσκο] να εμφυσήσει θυμό στους ανθρώπους για την κατάσταση των Σέρβων και να τους κάνει όλους να κινητοποιηθούν. Έτσι ανήλθε στην εξουσία. Ωστόσο, αυτό δεν είναι καθόλου αναπόφευκτο. Μερικές φορές τα γεγονότα εξελίσσονται προς αυτή την κατεύθυνση, άλλες φορές όχι.

[Δεν τους νοιάζει που ο Τραμπ είναι πλούσιος, όπως κανείς δεν σκεφτόταν τότε την αριστοκρατική καταγωγή του Ρούσβελτ. Τότε μετρούσε μόνον το New Deal].

ΝΚ: Δεν είναι μια τραγωδία για τους ανθρώπους της εργατικής τάξης το να αποδέχονται έναν δισεκατομμυριούχο ως εκπρόσωπό τους;

FF: Δεν νομίζω ότι αυτό μετράει. Πολύ περισσότερο μετράει το μήνυμα. Δεν νομίζω ότι τους νοιάζει αν ο ίδιος ως πρόσωπο είναι πλούσια. Θέλω να πω, ότι στο θέμα αυτό είναι ακριβώς όπως ήταν το 1930, όταν ο Φραγκλίνος Ρούσβελτ (Franklin Roosevelt) τέθηκε επικεφαλής ενός λαϊκίστικου κινήματος για να δημιουργήσει το σύγχρονο κράτους πρόνοιας και επιτέθηκε εναντίον της Wall Street και όλων αυτών των μεγάλων τραπεζών. Και ταυτόχρονα, αυτός ο ίδιος ήταν μέλος της αριστοκρατίας, καταγόταν από πλούσια οικογένεια, είχε λάβει πάρα πολύ καλή ανατροφή και μόρφωση. Παρ' όλα αυτά άρεσε στον λαό, επειδή όλοι σκέφτηκαν ότι κατανοεί τα προβλήματά τους και τους εκπροσωπούσε πραγματικά. Να το επαναλάβω: δεν νομίζω ότι τους νοιάζει πραγματικά η προσωπική περιουσία του Τραμπ.

Ντόναλντ Τραμπ, Βίκτορ Ορμπάν (© Hungarian Free Press)

[Λαϊκή βούληση και λαϊκές επιλογές, θεσμοί και κράτος δικαίου, στρέβλωση της δημοκρατίας, μη πλήρης αντιπροσώπευση].

ΝΚ: Γράφετε το εξής: «Στις ΗΠΑ, στη Βρετανία, στην Ευρώπη και μια σειρά από άλλες χώρες, η δημοκρατική πτυχή του πολιτικού συστήματος σηκώνει κεφάλι εναντίον της φιλελεύθερης πτυχής, και απειλεί να χρησιμοποιήσει την εμφανή της νομιμοποίηση για να σπάσει τους κανόνες που μέχρι τώρα περιορίζουν τις πολιτικές συμπεριφοράς και σταθεροποιούν έναν κόσμο ανοικτό και ανεκτικό». Εννοείτε ότι υπάρχουν δύο διαφορετικοί τύποι δημοκρατίας;

FF: Όχι, όχι δύο τύπους δημοκρατίας, αλλά δύο μεγάλες συνιστώσες της, δύο συστατικά στοιχεία της. Η δημοκρατική πτυχή της έχει να κάνει με τις εκλογές και γενικά τις λαϊκές επιλογές, ενώ η φιλελεύθερη συνιστώσα της αφορά το κράτος δικαίου, την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων, και άλλα τέτοια πράγματα. Πεποίθησή μου είναι, ότι για να έχουμε πλήρη φιλελεύθερη δημοκρατία, πρέπει να έχουμε και τις δύο αυτές συνιστώσες. Για να το θέσω διαφορετικά: οι άνθρωποι πρέπει να μπορούν να επιλέγουν, όμως οι επιλογές τους πρέπει να περιορίζονται από το νόμο και από μια ορισμένη κοινά αποδεκτή κατανόηση των ορίων της πολιτικής. Βλέπω ότι ο λαϊκισμός πιέζει ενάντια σ' αυτό. 

Δείτε, για παράδειγμα, τις περιπτώσεις με τα μέσα ενημέρωσης. Σ' όλες αυτές τις χώρες όπου επικρατεί ο λαϊκισμός, ένας από τους πρώτους στόχους του είναι ο Τύπος. Το πρώτο πράγμα που θέλουν να κάνουν κυβερνήσεις, κατά τα άλλα εκλεγμένες από τον λαό με το ένα ή με το άλλο είδος  δημοκρατικής πλειοψηφίας, είναι να κλείσουν τις επικριτικές φωνές των μέσων ενημέρωσης. Ο Ντόναλντ Τραμπ δεν αποτελεί εξαίρεση. Στη συνάντησή του με την εφημερίδα New York Times, άρχισε να μιλά για στρεβλωμένα μέσα ενημέρωσης. Μου φαίνεται πολύ παρόμοιο με όσα κάνει ο Ερντογάν στην Τουρκία, ο Πούτιν στη Ρωσία και ο Ορμπάν στην Ουγγαρία.
 

ΝΚ: Άν τη συγκρίνουμε με την φιλελεύθερη συνιστώσα, πόσο μεγάλη είναι η δημοκρατική πλευρά της «φιλελεύθερης δημοκρατίας»;
FF: Νομίζω ότι οι εκλογές απέδειξαν πως η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι βασικά δημοκρατική, μολονότι έχουμε σοβαρό πρόβλημα με το χρήμα στην πολιτική, πράγμα που, νομίζω, οι πολλοί Αμερικανοί το βλέπουν όντως ως πρόβλημα. Ωστόσο, εάν το χρήμα θα μπορούσε πραγματικά να καθορίσει το αποτέλεσμα των εκλογών, τότε ο Τζεμπ Μπους (Jeb Bush) θα έπαιρνε το χρίσμα του υποψηφίου των Ρεπουμπλικανών, ενώ ο Μπέρνι Σάντερς (Bernie Sanders), δεν θα είχε καμία πιθανότητα ενάντια στη Χίλαρι Κλίντον. Ωστόσο, ο Σάντερς τα πήγε εξαιρετικά καλά και θα μπορούσε κάλλιστα να νικήσει στην εσωκομματική αναμέτρηση την Χίλαρι Κλίντον, ενώ τελικά εξελέγη πρόεδρος ο Ντόναλντ Τραμπ. Αυτό το τελευταίο δεν συνέβη επειδή ο Τραμπ ξόδεψε μεγάλο μέρος της προσωπικής περιουσίας του για την προεκλογική εκστρατεία. Στην πραγματικότητα ξόδεψε σχετικά λίγα. Όλα αυτά αποδεικνύουν, κατά τη γνώμη μου, ότι, σε τελευταία ανάλυση, αυτός που αποφασίζει ακόμη είναι ο Αμερικανικός λαός. 

Ταυτόχρονα έχω να πω ότι το χρήμα στην πολιτική διαστρεβλώνει την εκπροσώπηση της λαϊκής βούλησης, δίνοντας σε ορισμένες κοινωνικές ομάδες περισσότερη πολιτική επιρροή από άλλες. Όμως αυτό ισχύει στις περισσότερες χώρες. Θέλω να πω, οι φτωχοί άνθρωποι στις περισσότερες χώρες έχουν πολύ μικρή πολιτική δύναμη, επειδή δεν ξέρουν πώς να οργανωθούν και πώς να πιέσουν για τα δικά τους συμφέροντα. Αντίθετα, οι εταιρείες, τα εργατικά συνδικάτα και πολλές άλλες ομάδες, είναι καλά οργανωμένες και ξέρουν πώς να χρησιμοποιήσουν το πολιτικό σύστημα προς όφελός τους. Αυτό ακριβώς τεκμηριώνει την επιχειρηματολογία μου ότι το σύστημα δεν είναι πλήρως αντιπροσωπευτικό. Παρ όλα αυτά, κατά τη γνώμη μου εξακολουθεί να παραμένει δημοκρατικό.

Η Ναταλία Κούλινκα παρακολουθεί μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας (Σάντα Κρουζ). Σπούδασε στη Σχολή Δημοσιογραφίας στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Λευκορωσίας, στο οποίο δίδαξε για αρκετά χρόνια. Το 2008 έλαβε την υποτροφία Knight για μεταπτυχικές σπουδές δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ - Καλιφόρνια, όπου είναι συνιδρύτρια του Ερευνητικού Κέντρου Stanford Post-Soviet Post.

Δημοσιεύσεις:

openDemocracy     Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας

 

2. Γιατί η φιλελεύθερη δημοκρατία αντιμετωπίζει προβλήματα;

© NPR (National Public Radio) - Francis Fukuyama On Why Liberal Democracy Is In Trouble, 4.4.2017

  

Οι συντάκτες του ραδιοφωνικού Steve Inskeep και Rachel Martin συζητούν με τον πολιτικό επιστήμονα Francis Fukuyama για τους παράγοντες που συμβάλλουν στη μείωση της αποδοχής από τους πολίτες του παγκόσμιου ελεύθερου εμπορίου και στην πτώση της εν γένει υποστήριξης προς τη φιλελεύθερη δημοκρατία και τις ελεύθερες αγορές.

  
Steve Inskeep : Σήμερα αρχίζουμε να γράφουμε το τελευταίο σχέδιο ιστορίας.

Rachel Martin: Οδεύουμε προς το μέσο ενός δραματικού έτους. Οι ΗΠΑ έχουν νέα κυβέρνηση και συνέβησαν ή θα συμβούν μεγάλες εκλογικές αναμετρήσεις στο εξωτερικό, από την Τουρκία έως την Γαλλία και τη Γερμανία και πέραν αυτών. Σύμφωνα με ορισμένους, είναι ένα έτος αποπροσανατολισμού. Έτσι, στις μέρες που έρχονται, θα κάνουμε μια εξερεύνηση στην ιστορία της εποχής μας. Και αρχίζουμε με έναν άνθρωπο που υποστήριξε μια διάσημη ιδέα για τη σύγχρονη ιστορία.
Steve Inskeep: Όταν η ψυχροπολεμική εποχή ήταν στα τελευταία της, τη στιγμή που η Σοβιετική Ένωση ήταν έτοιμη να καταρρεύσει, το 1989, ο Francis Fukuyama έγραψε το βιβλίο «Το τέλος της ιστορίας».
Francis Fukuyama: Στα προηγούμενα 150 χρόνια, λεγόταν από μαρξιστές ότι υπάρχει κάτι που μπορούμε να ονομάζουμε προοδευτική ιστορία, το οποίο μας οδηγεί στον κομμουνισμό. Και απλώς έκανα τότε την παρατήρηση, πως αν επρόκειτο να εξελιχθούμε σε κάτι, επρόκειτο να εξελιχθούμε σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία συνδεδεμένη με την οικονομία της αγοράς. 

  
Steve Inskeep: Έτσι λοιπόν, τότε έχασε ο κομμουνισμός και κέρδισε η φιλελεύθερη δημοκρατία. Είκοσι οκτώ χρόνια αργότερα, ο Φουκουγιάμα βλέπει ένα νέο κύμα της ιστορίας. Στην εποχή μας, λέει, πολλοί άνθρωποι αισθάνονται μια έλξη προς την συμμετοχή σε «φυλετικές» (tribal) κοινωνίες. Και αυτή η ώθηση ανταγωνίζεται την κίνηση προς την ανοιχτή κοινωνία. Πολλοί άνθρωποι θεωρούν ότι η δημοκρατία δεν τους έφερε κάτι καλό. Ο Φουκουγιάμα φέρνει ως παράδειγμα τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου ο Πρόεδρος Τραμπ εκστράτευσε ενάντια σε ένα σύστημα που θεωρούσε διεφθαρμένο, αλλά και ο ίδιος είχε ως αντιπάλους ανθρώπους που φοβούνται ότι αυτός είναι διεφθαρμένος.Ο Φουκουγιάμα δεν ενδιαφέρεται μόνον για τη δημοκρατία, αλλά και για την επιβίωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Υπάρχει διαφορά.
Francis Fukuyama: Η φιλελεύθερη πλευρά [του πολιτεύματος] είναι το κράτος δικαίου, πράγμα που σημαίνει γενικά αποδεκτούς κανόνες που θέτουν σαφή όρια στον τρόπο με τον οποίο το κράτος μπορεί να ασκήσει εξουσία. Από την άλλη πλευρά υπάρχει η δημοκρατία, όπως είναι λόγου χάρη οι εκλογές, που εγγυώνται ότι το κράτος αντιπροσωπεύει το συμφέρον όσο το δυνατόν μεγαλύτερου μέρους του λαού και όχι μόνον τις ελίτ που έχουν στα χέρια τους τα ηνία του κράτους. 

 
Inskeep: Τι λοιπόν πήγε στραβά, κατά την άποψή σας, στις φιλελεύθερες δημοκρατίες σε όλο τον κόσμο μετά τη δεκαετία του 1990, τι άλλαξε από τότε που φαίνονταν να θριαμβεύουν;

Fukuyama: Συνέβησαν πολλά πράγματα. Το ένα είναι η τύχη της παγκοσμιοποίησης, η οποία, στην πραγματικότητα, λειτούργησε πολύ καλά, άν την κρίνουμε συνολικά. Όμως δεν ωφέλησε όλους εξίσου. Και βλέπετε, ήδη έχει περάσει χρονικό διάστημα περισσότερο από μιας γενιάς από την εποχή της κατάρρευσης του κομμουνισμού. Και κατά κάποιο τρόπο, τώρα όλοι θεωρούν τη δημοκρατία ως κάτι δεδομένο. Και είναι πολύ δυσαρεστημένοι, νομίζω, με τον τρόπο που λειτουργούν οι θεσμοί, τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στην Ευρώπη. 

  
Inskeep: Επιτρέψτε μου να τονίσω κάτι που νιώθω να υπάρχει μπροστά μου - και πείτε μου άν γελιέμαι. Μου φαίνεται πως υπάρχουν πολλές χώρες στον κόσμο, όπου οι τύποι της φιλελεύθερης δημοκρατίας εξακολουθούν να ισχύουν, αλλά η ουσία όχι. Η Ρωσία ίσως είναι ένα παράδειγμα. Έχει εκλεγμένο πρόεδρο. Έχει εκλεγμένο νομοθετικό σώμα. Έχει μέσα ενημέρωσης. Έχει πολίτες που ψηφίζουν. Έχει δικαστήρια. Και όμως, κανείς δεν θα έλεγε ότι είναι δημοκρατική κοινωνία.
Fukuyama: Νομίζω ότι η Ρωσία είναι ένα καλό παράδειγμα για το πώς η δημοκρατική πλευρά της φιλελεύθερης δημοκρατίας στρέφεται εναντίον της φιλελεύθερης πλευράς της, πράγμα που φαίνεται από το γεγονός ότι ο Πούτιν είναι πολύ δημοφιλής, όπως ξέρετε. Η τελευταία δημοσκόπηση λέει ότι έχει πάνω από 85 % δημοτικότητα στη Ρωσία. Και χρησιμοποίησε αυτή τη δημοτικότητα ως βάση για να αχρηστεύσει τους νόμους, ώστε να μπορεί να συλλαμβάνει ή να αποκλείει τους υποψήφιους της αντιπολίτευσης. Μπορεί να εκφοβίζει τα μέσα ενημέρωσης. Μπορεί να δολοφονεί ενοχλητικούς πολιτικούς αντιπάλους.

Αυτό συμβαίνει σε τούτη τη χώρα. Έχει δημοκρατία χωρίς φιλελευθερισμό.
  
Inskeep: Υπάρχει ο ίδιος κίνδυνος στις Ηνωμένες Πολιτείες;

Fukuyama: Γι αυτό το θέμα, νομίζω, ανησυχούν πολλοί άνθρωποι, εμού συμπεριλαμβανομένου, μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ. Δείτε με τι τρόπο αντιμετωπίζει τα μέσα ενημέρωσης, τα mainstream μέσα: για την επίθεσή του, έχει χρησιμοποιήσει ως βάση στήριξης τους υποστηρικτές του. Τους επετέθη πολύ άγρια. Είπε κάποια στιγμή ότι τα mainstream μέσα ενημέρωσης είναι εχθροί του αμερικανικού λαού· αυτό, ξέρετε, είναι κάτι που δεν έχουμε ακούσει από κανέναν ηγέτη μετά τον Ιωσήφ Στάλιν. 

Ξέρετε πως χρησιμοποιεί το δημοκρατικό στοιχείο. Του αρέσει να πηγαίνει σ' εκείνες τις λαϊκές συναθροίσεις όπου οι άνθρωποι τον κολακεύουν. Δεν χρησιμοποιεί εξίσου το φιλελεύθερο στοιχείο, δηλαδή αυτό το σύνολο κανόνων που περιορίζει την εξουσία και αναγκάζει τον πολιτικό να παίζει σεβόμενος στους κανόνες.

Inskeep: Ποιες είναι οι αιτίες της εκλογής ενός προέδρου που σας κάνει να ανησυχείτε τόσο πολύ;
Fukuyama: Στο βάθος υπάρχουν, κατά τη γνώμη μου, δύο βασικοί παράγοντες. Ο πρώτος είναι αυτή η αντίδραση στην παγκοσμιοποίηση που ήδη ανέφερα: Το ξέρετε, στις Ηνωμένες Πολιτείες υπάρχουν μια μεσαία τάξη και μια εργατική τάξη, οι οποίες πράγματι δεν έχουν πάει καλά τα τελευταία 30 - 40 χρόνια. Και πιστεύω πραγματικά ότι είναι πολύ θεμιτό αυτές οι τάξεις να κατηγορούν τις ελίτ, οι οποίες είχαν υποσχεθεί πως όλοι θα ωφεληθούν εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης. Στην πραγματικότητα όμως, αυτές οι τάξεις βγήκαν χαμένες.

Το άλλο πράγμα, έχει να κάνει κατά τη γνώμη μου με το πολιτικό μας σύστημα. Για να μιλήσουμε ειλικρινά, το ξέρετε, το πολιτικό σύστημα δεν δούλευε καλά πολύ πριν αρχίσει ο Ντόναλντ Τραμπ να μιλάει γι' αυτή τη δυσλειτουργία. Το ξέρετε, το Κογκρέσο δεν μπορούσε να ψηφίσει τους προϋπολογισμούς, ήταν μονίμως μπλοκαρισμένο. Και επιπλέον, επικρατεί νομίζω γενική αίσθηση, ότι ομάδες συμφερόντων, άνθρωποι με πολύ πλούτο και δύναμη, έχουν δυσανάλογη επιρροή στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η δημοκρατία μας. Νομίζω, πως όλα αυτά μαζί, οι θεσμικές αδυναμίες και οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, προετοίμασαν το έδαφος για την άνοδο ενός λαϊκιστή.

Και αυτό που με αφήνει πραγματικά έκπληκτο, είναι το γεγονός ότι άργησε τόσο να συμβεί· γιατί ήδη από την εποχή της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008 ήμασταν, νομίζω, ώριμοι για κάτι τέτοιο. 

 
Inskeep: Μπορώ να κάνω την υπόθεση ότι τα γεγονότα που συνέβησαν στο ένα ή δυό περασμένα χρόνια, ήταν γεγονότα πολύ καλά για τη δημοκρατία; Και μπορεί να είναι κάτι τέτοιο. Εκατομμύρια άνθρωποι αισθάνονταν απογοητευμένοι και χωρίς φωνή. Πολλοί από αυτούς το εξέφρασαν ψηφίζοντας υπέρ του Προέδρου Tραμπ. Και τώρα του είναι αφοσιωμένοι. Στην άλλη πλευρά της πολιτικής υπήρχαν εκατομμύρια άνθρωποι όχι πολύ ενεργοποιημένοι, οι οποίοι τώρα συνειδητοποιούν ότι διακυβεύονται πολλά. Και οι άνθρωποι στα αριστερά είναι πολύ πιο ενεργοποιημένοι. Θα μπορούσαν όλες αυτές οι εξελίξεις να είναι καλές για την αμερικανική δημοκρατία;

Fukuyama: Απολύτως. Νομίζω ότι οι άνθρωποι πρέπει να δώσουν προσοχή. Πρέπει να συμμετέχουν. Στην πραγματικότητα, νομίζω, το τωρινό πρόβλημα συνίσταται στην πόλωση· υπάρχει τόσος πολύς θυμός και τόση πολλή δυσπιστία ανάμεσα στις δύο όχθες αυτού του χάσματος. Και αυτός είναι ο λόγος που κάνει τα πολιτικά πράγματα πολύ νοσηρά. 
  
Inskeep: Για τους εν ζωή ιστορικούς που παρατηρούν και μελετούν τα συμβαίνοντα είναι μια στιγμή συναρπαστική, ερεθιστική;

Fukuyama: Ως πολίτης, αισθάνομαι ότι είναι μάλλον υπερβολικά ερεθιστική. Κάθε μέρα, ξυπνάς και διαβάζεις στον Τύπο κάτι που πραγματικά φαινόταν αδιανόητο στη αμερικανική πολιτική. Ως κοινωνικός επιστήμονας που εξετάζει τα πράγματα χωρίς πάθος, πιστεύω πραγματικά ότι είναι πολύ ενδιαφέρουσα, επειδή έχουμε αυτές τις θεωρίες τις σχετικές με τους θεσμούς και τις εικασίες για το πώς λειτουργούν. Αυτά θα δοκιμαστούν στην πράξη. Βρισκόμαστε, νομίζω, ενώπιον μιας ενδιαφέρουσας δοκιμασίας της σταθερότητας των δημοκρατικών μας θεσμών, μιας δοκιμασίας της νομιμοποίησης που διαθέτουν και το διακύβευμα είναι, αν μπορούν πραγματικά να αυτο-διορθωθούν.

Εμείς οι πολιτικοί επιστήμονες τείνουμε να πιστεύουμε ότι μπορούν να αυτο-διορθωθούν. Αλλά, όπως ξέρετε, πρέπει να το επιβεβαιώσει η πραγματικότητα.  
Inskeep: Μιλήσαμε με τον Francis Fukuyama του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ, ανάμεσα στα πολλά έργα του οποίου συπεριλαμβάνεται και το βιβλίο «Political Order And Political Decay».

Copyright © 2017 NPR. 

 

O Στηβ Ινσκίπ (Steve Inskeep) είναι δημοσιογράφος στο National Public Radio (NDR). Σπούδασε στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Κεντάκι (Morehead State University). Επίκεντρα της δραστηριότητάς του είναι η αμερικανική και διεθνής πολιτική (Μέση Ανατολή, Ιράν, Ινδία και Πακιστάν, Βόρεια Αφρική και Νιγηρία), η αμερικανική ιστορία (πόλεμοι λευκών - γηγενών Αμερικανών) καθώς και η αθλητική δημοσιογραφία.

Βιβλίο: Instant City: Life and Death in Karachi (2011).

  

H Ρέιτσελ Μαρτίν (Rachel Martin), δημοσιογράφος στο National Public Radio, σπούδασε πολιτικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Πολιτείας Ουάσιγκτων (Tacoma) με μεταπτυχιακές σπουδές στη διεθνή πολιτική  (Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Ν. Υόρκης,  School of International and Public Affairs). Ως δημοσιογράφος του ΝPR διετέλεσε ανταποκρίτρια στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, κάλυψε θέματα εθνικής ασφάλειας, μυστικών υπηρεσιών και ασχολήθηκε με στρατιωτικά ζητήματα. Εργάστηκε επίσης για το ABC News

 
 

3. Τι είναι λαϊκισμός;

 

© Stanford CDDRL (Center on Democracy, Development, and the Rule of Law) - Francis Fukuyama: WHAT IS POPULISM, 3.4.2017  
 
Απόσπασμα από την βασική εισήγηση του Francis Fukuyama στο συνέδριο “Disruption: Challenges of a New Era”, Mάρτιος 2017 που έγινε στο Πανεπιστήμιο Stanford σε σύμπραξη με το Fundacion RAP. Ολόκληρη η ομιλία του Fukuyama (video): →  https://www.youtube.com/watch?v=RLAngi7rzfg&t=542s

Κυκλοφορούν στον δημόσιο διάλογο πολλοί ορισμοί του λαϊκισμού· νομίζω ότι το ζήτημα πρέπει να αποσαφηνιστεί, διότι ο όρος χρησιμοποιείται πολύ χαλαρά και αόριστα για να περιγράψει πολλών ειδών πολιτικά κινήματα, τα οποία, στην πραγματικότητα, δεν έχουν πολλά κοινά μεταξύ τους. Προφανώς, ο λαϊκισμός έχει σχέση με το λαϊκό αίσθημα και με τη δημοκρατία. 

Μία από τις συμβατικές αντιλήψεις είναι η εξής: Ο λαϊκισμός είναι μια απάντηση σε λαϊκά αιτήματα που είναι αδύνατο να ικανοποιηθούν. Πράγμα που σημαίνει, πως ο λαϊκισμός ικανοποιεί δημοφιλή πάθη στη βραχυπρόθεσμη κλίμακα, αλλά σε μακροπρόθεσμη κλίμακα παράγει πολιτικές αναποτελεσματικές ή και καταστροφικές, είτε από δημοσιονομική είτε από πολιτική άποψη.

Σύμφωνα με μια δεύτερη άποψη, ο λαϊκισμός είναι πολιτική θεμελιακά αντι-ελίτ. Ξεκινά με μια συνωμοτική αντίληψη του κόσμου, σύμφωνα με την οποία η πολιτική ελέγχεται από κάποιες ελίτ που λειτουργούν έξω από τα φώτα της δημοσιότητας των μέσων ενημέρωσης και οι οποίες υπηρετούν τα δικά τους συμφέροντα, ενώ την ίδια στιγμή προσποιείται ότι εξυπηρετεί τα δημόσια συμφέροντα στη δημοκρατία. Πιό γενικά, οδηγεί σε μια επαναστατική αξίωση για αντικατάσταση αυτών των ελίτ από μια διαφορετική ομάδα πολιτικών παραγόντων. Μάλιστα, αυτές τις ελίτ ο λαϊκισμός συχνά δεν τις θεωρεί ούτε καν εγχώριες· τις συνδέει με ξένους, με ξένες συνωμοσίες, με διάφορες σκοτεινές δυνάμεις. Σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης, αυτό φαίνεται πολύ λογικό σε πολλούς ανθρώπους, διότι είναι γεγονός ότι πράγματα που συμβαίνουν αλλού, χιλιάδες μίλια μακριά, σε μια οικονομία παγκόσμια μπορούν να έχουν μεγάλο αντίκτυπο σε οποιαδήποτε χώρα. 

Ένας τελευταίος ορισμός έχει να κάνει περισσότερο με το πολιτικό ύφος του λαϊκισμού: προσβάλλει τις υπάρχουσες ελίτ, επιτίθεται στο υπάρχον σύστημα και στην υφιστάμενη θεσμική διάρθρωση της κοινωνίας, όμως αυτή η επίθεση καθοδηγείται από κάποιον, γύρω από τον οποίο έχει χτιστεί μια προσωπολατρεία.

Κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, το πρώτο που είπε στην ομιλία αποδοχής του χρίσματος ο Ρεπουμπλικανός υποψήφιος είναι το εξής: στις Ηνωμένες Πολιτείες όλα είναι τρομερά, υπάρχει υψηλή εγκληματικότητα, κανείς δεν βρίσκει δουλειά, τα πράγματα είναι άσχημα εδώ και δύο γενεές κ.λπ. Στο τέλος, είπε το εξής: «Μόνον εγώ μπορώ να τα διορθώσω», πράγμα που σημαίνει ότι «η αμερικανική δημοκρατία δεν μπορεί να το διορθώσει, το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα δεν μπορεί να τα διορθώσει, εσείς οι πολίτες δεν μπορείτε να τα διορθώσετε. Εγώ και μόνον εγώ, ο αρχηγός σας, είμαι απαραίτητος για να τα διορθώσω». 

Νομίζω πως όλα σχεδόν τα σοβαρά λαϊκίστικα κινήματα της ιστορίας έχουν οικοδομηθεί γύρω από αυτή την «αντι-θεσμική» ιδεολογία. Δηλαδή, τα κινήματα αυτά κάνουν τους ανθρώπους να πιστέψουν ότι για να ξεπεραστούν τα όποια προβλήματα της κοινωνίας, είναι απαραίτητες οι ξεχωριστές ικανότητες ενός μεμονωμένου ισχυρού ατόμου. Νομίζω ότι αυτό είναι το γενικό χαρακτηριστικό της λαϊκιστικής πολιτικής. 
Θα έλεγα, πως αυτό που συμβαίνει ευρύτερα στον κόσμο είναι το εξής: Η δημοκρατική πτυχή της φιλελεύθερης δημοκρατίας υψώνει το ανάστημά της και επιτίθεται κατά της φιλελεύθερης πτυχής Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες είναι περίπλοκοι συνδυασμοί θεσμών. Αφενός υπάρχει η φιλελεύθερη πλευρά τους, η οποία έχει να κάνει με τον νόμο - έχει να κάνει με το κράτος δικαίου, με την ύπαρξη διαφανών κανόνων που περιορίζουν την εξουσία στο δημοκρατικό πολιτικό σύστημα· αφετέρου, αυτή η φιλελεύθερη πλευρά είναι συνδεδεμένη με μια δημοκρατική πλευρά, η οποία λειτουργεί μέσω των εκλογών και της λαϊκής βούλησης.
Υπάρχει και μια σημαντική τρίτη πτυχή, μια θεσμική πτυχή, η οποία είναι το κράτος, ο θεσμός που συγκεντρώνει και κάνει χρήση της εξουσίας - και ένα σύγχρονο κράτος κάνει χρήση της εξουσίας σε απρόσωπη βάση. Αυτό που είναι το γενικό χαρακτηριστικό του λαϊκισμού και που συμβαίνει τώρα σε πολλά μέρη του κόσμου, είναι το εξής: Η δημοκρατική πλευρά της φιλελεύθερης δημοκρατίας δημιουργεί μια ορισμένη πίεση και παράγει μια νομιμοποίηση που διαβρώνει άμεσα τόσο το κράτος δικαίου όσο και το απρόσωπο κράτος. Σκέφτομαι αυτό που συνέβη την τελευταία δεκαετία στην Αργεντινή και νομίζω ότι αυτή είναι η πρόκληση που αντιμετωπίζουμε και εδώ στις Ηνωμένες Πολιτείες. 
Ο Πρόεδρος δεν εξελέγη από την δημοκρατική πλειοψηφία - στην λαϊκή ψήφο, η Χίλαρι Κλίντον έλαβε στην πραγματικότητα περίπου 2,8 εκατομμύρια ψήφους παραπάνω από τον Ντόναλντ Tραμπ - αλλά ασφαλώς κέρδισε την πλειοψηφία του εκλεκτορικού σώματος, πράγμα που του έδωσε την εντολή να αναλάβει το προεδρικό αξίωμα. Ο ίδιος συνεχώς αναφέρει ότι ο λαός του έδωσε την εξουσία και τη νομιμοποίηση για να εφαρμόσει το πρόγραμμά του. Στην πραγματικότητα, σε πολλές περιπτώσεις, το πρόγραμμά του αυτό συνίσταται σε μια προσπάθεια υπονόμευσης θεσμών και θεσμικών οργάνων, θεσμικών οργάνων των ΗΠΑ που στέκονται ως εμπόδια στον δρόμο του νέου Προέδρου. Ξεκίνησε από το Γραφείο Εργασιακής Στατιστικής (Bureau of Labor Statistics), που είναι τμήμα του αμερικανικού Υπουργείου Εργασίας (Labor department) και έχει ως αρμοδιότητα να υπολογίζει το επίσημο ποσοστό ανεργίας των ΗΠΑ. Στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας, προσδιόριζε το ποσοστό ανεργίας στο 4,7 %. Ο Ντόναλντ Tραμπ άσκησε κριτική σ' αυτόν τον υπολογισμό, λέγοντας: «Όχι, δεν νομίζω να είναι σωστό, το πραγματικό ποσοστό ανεργίας είναι κοντά στο 40 %. Αυτό το θεσμικό όργανο στην πραγματικότητα είναι κομματικό όργανο - έχει διαφθαρεί από την κομματική πολιτική, γιατί υποβαθμίζει τερατωδώς το πραγματικό ποσοστό ανεργίας». Προχωρά παραπέρα και εκτοξεύει παρόμοιες κατηγορίες εναντίον των μυστικών υπηρεσιών, εναντίον του Συμβουλίου της Κεντρικής Τράπεζας (Federal Reserve Board), και πιο πρόσφατα, εναντίον όλων των καθιερωμένων μέσων ενημέρωσης.
Δεν είναι η πρώτη φορά που οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιμετωπίζουν αυτό το είδος του λαϊκισμού· στην πραγματικότητα αυτό το είδος έχει μακρά ιστορία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Κατά κάποιο τρόπο, ο λαϊκισμός επινοήθηκε στις ΗΠΑ. Ο Άντριου Τζάκσον (Andrew Jackson) που εξελέγη το 1828 ήταν ο πρώτος λαϊκιστής πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών. Στις εκλογές είχε ως αντίπαλο τον John Quincy Adams ο οποίος ανήκε στην αμερικανική ελίτ. Αυτός είχε φοιτήσει στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, πατέρας του ήταν ο Τζων Άνταμς (John Adams) ο δεύτερος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, είχε σπουδάσει και στην Ευρώπη, είχε ταξιδέψει πολύ και μιλούσε αρκετές ευρωπαϊκές γλώσσες. Αντίθετα, ο Άντριου Τζάκσον καταγόταν από την τότε [δυτική] συνοριακή ζώνη των ΗΠΑ, δεν είχε φοιτήσει ούτε καν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, είχε πολεμήσει εναντίον των Ινδιάνων, είχε διακριθεί ως στρατιωτικός στον πόλεμο του 1812 [μεταξύ ΗΠΑ και Βρετανίας] και θεωρούνταν ήρωας. Εξελέγη, εκτός των άλλων επειδή τότε ακριβώς, για πρώτη φορά στην αμερικανική ιστορία, δόθηκε το δικαίωμα ψήφου σε όλους τους λευκούς άνδρες. Τον βοήθησε ένα κύμα δυσαρέσκειας εναντίον όσων ανήκαν στις ελίτ τις σπουδασμένες στα πανεπιστήμια του Χάρβαρντ και του Γέηλ, οι οποίοι αποτελούσαν την ιδρυτική γενιά της αμερικανικής δημοκρατίας.

Μόλις εξελέγη ο Τζάκσον, είπε δύο πράγματα: Πρώτον, «είμαι πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, μπορώ να επιλέξω αυτούς που θα έχουν ηγετικές θέσεις στην κυβέρνηση». Και  δεύτερον, «δεν χρειάζεται να είναι κανείς εξαιρετικά μορφωμένος άνθρωπος για να έχει ηγετική θέση στην κυβέρνηση, ο καθένας σχεδόν μπορεί να το κάνει αυτό». Και είναι αυτός που εγκαινίασε έναν αιώνα αμερικανικής ιστορίας που έμεινε γνωστός ως το σύστημα της λαφυραγώγησης, το σύστημα της πατρωνίας· στο σύστημα αυτό, οι λειτουργοί της κάθε γραφειοκρατικής υπηρεσίας των Ηνωμένων Πολιτειών διορίζονταν ρουσφετολογικά από έναν πολιτικό, ως αντάλλαγμα για κάποια πολιτική υποχρέωση. Οι αμερικανικές δημόσιες υπηρεσίες λειτουργούσαν χωρίς κανέναν επαγγελματισμό. Δεν υπήρχε ούτε καν κανονική, σταθερή γραφειοκρατία. Ολόκληρη η στελέχωση της γραφειοκρατίας, μέχρι και την κατώτατη κλίμακα, όπως λόγου χάρη οι υπάλληλοι των κατά τόπους ταχυδρομικών γραφείων, άλλαζε εντελώς κάθε φορά που άλλαζε το πολιτικό κόμμα στην εξουσία. Το σύστημα ήταν εντελώς διεφθαρμένο. Ήταν μια εποχή που σε κάθε μεγάλη πόλη, στη Νέα Υόρκη, στο Σικάγο, στη Βοστώνη, συνέβαιναν συνεχώς σκάνδαλα πίσω από τα οποία βρισκόταν ένας πολιτικός μηχανισμός.
Αυτή, κατά μία έννοια, ήταν πάντα η πρόκληση του λαϊκισμού. Ο λαϊκισμός είναι μια πολύ ωμή έκφραση της κοινής βούλησης και δεν του αρέσουν οι θεσμικοί περιορισμοί· γι' αυτό τον λόγο, στην αμερικανική ιστορία του 19ου αιώνα, ο λαϊκισμός διέβρωσε κάθε δυνατότητα να οικοδομηθεί ένα σύγχρονο, αποτελεσματικό, καθαρό και αδιάφθορο αμερικανικό κράτος. Οι Ηνωμένες Πολιτείες χρειάστηκαν εκατό περίπου χρόνια για να αντικαταστήσουν πραγματικά αυτό το σύστημα με ένα πιο σύγχρονο σύστημα δημόσιας διοίκησης. 

Francis Fukuyama (© South China Morning Post)

Είναι πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο Τραμπ επέλεξε την προεδρία Τζάκσον ως υπόδειγμα και θέλει να ακολουθήσει το παράδειγμά του, ακριβώς γιατί πιστεύει ότι και αυτός καθοδηγεί μιαν αμερικανική επανάσταση εναντίον των ελίτ. Όπως ο Τζάκσον, είναι και αυτός, σε μεγάλο βαθμό, ένας Αμερικανός εθνικιστής. Το σλόγκαν του ήταν «America First». Αυτό ισχύει τόσο για την οικονομία όσο και την πολιτική. Είναι πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι έστειλε στη σύνοδο της G20 τον Υπουργό του των Οικονομικών Steve Mnuchin, ο οποίος αρνήθηκε κατηγορηματικά να υπογράφει δήλωση εναντίον του προστατευτισμού, πράγμα που αποτελεί αξιοσημείωτη στροφή της αμερικανικής οικονομικής πολιτικής. Ποτέ στη ζωή μου δεν είδα μια αμερικανική κυβέρνηση που δεν είναι διατεθειμένη να αποκηρύξει τον προστατευτισμό και δεν συνηγορεί υπέρ του ελεύθερου εμπορίου. 
Ο εθνικισμός έχει γίνει πολύ ισχυρό εργαλείο για να κινητοποιεί τους πολίτες. Εικάζω ότι το τελικό συμπέρασμα από αυτή την ιστορική μου σύγκριση των λαϊκισμών και από το ρίζωμα του λαϊκισμού στην αμερικανική ιστορία είναι κάπως πιο περίπλοκο από το να πω απλά, πως ο λαϊκισμός είναι μια ενοχλητική και μάλλον σοβινιστική μορφή εθνικισμού. Πέρα από αυτό, ο λαϊκισμός εκφράζει και κάτι που είναι καθόλα δημοκρατικό και θεμιτό· εκφράζει και θεμιτά κοινωνικά παράπονα.

Όταν σκεφτόμαστε πώς να αντιμετωπίσουμε τον λαϊκισμό, πρέπει να αποδεχθούμε ότι μερικές από τις κοινωνικές κινητήριες δυνάμεις αυτού του θυμού, ο οποίος οδηγεί τους πολίτες να εκλέγουν λαϊκιστές ηγέτες, είναι εύλογες και νόμιμες· χωρίς  αυτή την αποδοχή, είναι αδύνατο να αντιμετωπίσουμε το φαινόμενο που βρίσκεται στη βάση του λαϊκισμού.  

Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, βιώσαμε μια μακρά περίοδο όλο και πιο έντονης φιλελεύθερης ολοκλήρωσης της παγκόσμιας οικονομίας, υπό την ηγεσία των Ηνωμένων Πολιτειών. Λειτούργησε πολύ καλά. Το παγκόσμιο οικονομικό προιόν τετραπλασιάστηκε μεταξύ του 1970 και του 2008, με τη μεγάλη κρίση να ξεσπά στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2008. Οι άνθρωποι έχουν πράγματι γίνει πιο πλούσιοι, όμως αυτός ο πλούτος δεν μοιράστηκε σε όλους· ειδικά στον ανεπτυγμένο κόσμο, η εργατική τάξη, οι άνθρωποι που στην πραγματικότητα φτιάχνουν πράγματα και παράγουν στις βιομηχανίες έχουν βιώσει μια δραματική μείωση των πραγματικών εισοδημάτων τους, την κατάρρευση των κοινοτήτων τους και πολλά κοινωνικά δεινά, όπως την μάστιγα των ναρκωτικών και τις διαλυμένες οικογένειες. Είναι μια κοινωνική ομάδα που δεν εκπροσωπείται επαρκώς στην πολιτική, την οποία οι ελίτ έχουν «κατορθώσει» να αγνοούν σε μεγάλο βαθμό. Συνακόλουθα, ο λαϊκισμός είναι σε τελευταία ανάλυση συνέπεια της ανισότητας· το υποκείμενο φαινόμενο είναι η ανισότητα. 
Όσο και να θρηνούμε για τις επιθέσεις λαϊκιστών πολιτικών εναντίον των θεσμών, στις οποίες καταλήγει αυτό το είδος του θυμού, όσο και να ανησυχούμε για το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας εν όψει αυτού του είδους πολιτικής, εντούτοις είναι σημαντικό, νομίζω, να αναγνωρίσουμε ότι το υποκείμενο κίνητρο της κοινωνικής διαμαρτυρίας έχει πραγματική βάση και είναι εύλογο και νόμιμο. Εαν οι δημοκρατικές κοινωνίες δεν ασχοληθούν με αυτό το υποκείμενο κίνητρο, ο λαϊκισμός θα μείνει εδώ και δεν θα φύγει.

Ο Francis Yoshihiro Fukuyama (1952) είναι Ιαπωνο-Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας. Διδάσκει στο Ινστιτούτο Διεθνών Σπουδών Freeman Spogli του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, Καλιφόρνια (ως Olivier Nomellini Senior Fellow) και διευθύνει το Κέντρο για τη Δημοκρατία, την Ανάπτυξη και το Κράτος Δικαίου (Center on Democracy, Development and the Rule of Law - CDDRL) του ιδίου πανεπιστημίου. Διετέλεσε προηγουμένως καθηγητής στην έδρα Μπέρναρντ Λ. Σβαρτς και διευθυντής του Προγράμματος Διεθνούς Ανάπτυξης στη Σχολή Προηγμένων Διεθνών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Τζον Χόπκινς, Ουάσιγκτων. 

Έγινε ευρύτερα γνωστός από παλαιότερες εργασίες του την εποχή του 1989, κυρίως από το βιβλίο The End of History and the Last Man (Το Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος, μτφ. Αχιλλέα Φακατσέλλη, Νέα Σύνορα 1993), το οποίο είχε βραβεύσει η εφημερίδα Los Angeles Times.

Στο έργο αυτό, με αφορμή το τέλος του «υπαρκτού σοσιαλισμού» το 1989, διατύπωσε μιαν ανανέωση της εγελιανής ιστορικής εσχατολογίας περί «τέλους της ιστορίας» (όπως ιδιαίτερα την ερμήνευε ο Αλεξάντρ Κοζέβ). Μεταξύ άλλων κριτικών που του ασκήθηκαν, βλ. και την τότε κριτική από τον «Στραουσιανό της Ανατολικής Ακτής» Harry V. Jaffa του Claremont Institute: The End of History Means the End of Freedom.

Ακολούθησε το άρθρο La fin de ‘ll Historie dix ans apres (Le Monde 17/6/1999) και η παράδοξη απόπειρά του να δοθεί μια συνέχεια τεχνο-βιολογικής φύσης, με αφορμή τα επιτεύγματα της γενετικής μηχανικής - βλ. και το νεότερο βιβλίο του, Our Post Human Future, Farrar, Straus and Giroux, Ν. Υόρκη 2002 (παρουσίαση και κριτική στον Guardian).  

Μεταξύ των μεταγενέστερων βιβλίων του είναι:

The Great Disruption: Human Nature and the Reconstitution of Social Order (1999)

The Origins of Political Order: From Prehuman Times to the French Revolution (2011, βλ. παρουσίαση - κριτική στους NY Times και στον Univerisity Bookman).

Σ' αυτά, και γενικότερα μετά το 2000, ο Φουκουγιάμα έχει πάρει αποστάσεις από τον νεοσυντηρητικό ιστορικό ντετερμινισμό, διατηρώντας όμως ως βάση το Εγελιανό σχήμα της ιστορίας και την ερμηνεία του από τον σημαντικό Ρωσογάλλο νεο-εγελιανό Αλεξάντρ Κοζέβ.  Ο Φουκουγιάμα επικαλείται πλέον την έννοια της ανθρώπινης φύσης (πολιτικόν ζώον), με επιχειρήματα που ο ίδιος χαρακτηρίζει Αριστοτελικά [Going far beyond Aristotle’s belief that man’s nature is political or social, Fukuyama insists that man’s end, and the path toward that end, is predominantly constructed upon political thought of a very specific type. Fukuyama leaves no room for cultural, religious, or other intermediary institutions, and purposely writes his history of order as a history of political order - Glen Austin Sproviero: Beyond the End of History, Fukuyama’s Myopic Vision]

Πιο πρόσφατο βιβλίο του Φουκουγιάμα: 

Political Order And Political Decay (βλ. ενδιαφέρουσα παρουσίαση στον Guardian: Nick Frazer: Political Order and Political Decay review – volume two of Francis Fukuyama’s magisterial political history)

Βλ. επίσης δικό του άρθρο στο Foreign Affairs July/August 2016 - Francis Fukuyama: American Political Decay or Renewal?

Άρθρο περί Φουκουγιάμα και Τραμπ στο Washington Post 9.2.2017 - The man who declared the ‘end of history’ fears for democracy’s future 

  

Βιβλία του Φουκουγιάμα μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα

Στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση:

Φράνσις Φουκουγιάμα: Το μέλλον της ιστορίας μετά την πτώση της μεσαίας τάξης. Θα επιβιώσει η φιλελεύθερη δημοκρατία;
 

→ Στην αγγλόγλωσση πολωνική επιθεώρηση Liberal Culture, η πιό πρόσφατη συνέντευξη του Φουκουγιάμα (13.6.2017, με τον Łukasz Pawłowski): I still believe in progress ← Προσεχώς ελληνικά στο Μετά την Κρίση. 
 

 

Άρθρα του ιστορικού Αντώνη Λιάκου: 

Η συμβίωση με το τέλος της Ιστορίας (Το Βήμα, 14.5.2017) 
  

Παγκοσμιοποίηση και εθνικισμός (Το Βήμα, 29.1.2017)