Η παρένθετη μητέρα και η δημοκρατία

I. Μια από τις  πιο απότομες, ανεξερεύνητες και σκεπασμένες με ομίχλη στροφές στον δρόμο που παίρνει ο σημερινός πολιτισμός και τρόπος ζωής (είτε τον πούμε καπιταλισμό ως τρόπο ζωής, είτε τον δούμε ως αποτέλεσμα της «διαλεκτικής» ή της διαστροφής του Διαφωτισμού), είναι η εξής:

Όλο και περισσότερα φυσικά, βιολογικά ή και ψυχολογικά δεδομένα (δηλαδή πράγματα που δεν είναι προς χρήση ως προϊόντα, ούτε ως φυσικά οικονομικά αγαθά), μετατρέπονται σε αγοραία, σε πράγματα που αγοράζονται και πουλιούνται, σε αντικείμενα κατανάλωσης· στο τέλος ως αναλώσιμα, αφήνουν πίσω τους «απόβλητα» ή ένα τίποτε.
Και προ αμνημονεύτων χρόνων υπήρχαν τέτοια φαινόμενα, π.χ. η πορνεία και η τεκνοθεσία επί χρήμασι. Η πρώτη νομιμοποιημένη με κάθε επισημότητα, η δεύτερη όχι τυπικά, αλλά ασφαλώς ντε φάκτο.
Όμως για πρώτη φορά, βλέπουμε να νομιμοποιείται, άμεσα ή έμμεσα, η εμπορία όχι απλά και μόνον των σχηματισμένων ανθρώπινων όντων η οποία υπήρχε ανέκαθεν (δουλεία, σωματεμπορία με σκοπό την πορνεία, τεκνοθεσία επί χρήμασι), αλλά τώρα πια και η εμπορία του ανθρώπινου γενετικού υλικού. Και μαζί με αυτό, η ενοικίαση, επί χρήμασι φυσικά, βασικών αναπαραγωγικών οργάνων του θηλυκού ανθρώπου, δηλαδή των ωοθηκών, των σαλπίγγων και της μήτρας της γυναίκας.
Δεν είναι πρόκληση απλά και μόνον για την πολιτική ταυτότητα των δεξιών, των αριστερών, των κεντρώων ή άλλων που διαθέτουν κάποιο κομματικό διαβατήριο, αλλά για κάθε πολίτη που διαθέτει λογική σκέψη και αναγνωρίζει την αξία της επιστημονικής γνώσης, που δεν είναι μηδενιστής από ηθική άποψη και επιπλέον, προτιμά τη δημοκρατία από άλλες μορφές διακυβέρνησης. Υπάρχουν κριτήρια πιο σταθερά και αξιόπιστα από τα πολιτικά ή τα νομικά, ώστε να κριθεί η εγκυρότητα μιας πολιτικής και νομικής απόφασης για το τι μπορεί να πωλείται και τί όχι. Κριτήρια αφενός λογικότητας και γνώσης, δηλαδή σε τελευταία ανάλυση κριτήρια επιστημονικά, και αφετέρου κριτήρια ηθικά, στο συγκεκριμένο ζήτημα κριτήρια βιοηθικής. Ένα τέτοιο ζήτημα δεν είναι απλό θέμα δικαιωμάτων του ατόμου.

Ας ρίξουμε μια ρεαλιστική ματιά σε δύο πτυχές του: Πρώτον, η επιλογή παρένθετης μητέρας (ή δότη-φυσικού πατέρα, το ίδιο κάνει) με χρήση των εργαλείων που δίνει η αγορά,  άν οδηγεί σε κάτι οδηγεί στην ευγονική, δηλαδή στην οργανωμένη προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ομάδα ανθρώπων (π.χ. απόγονοι μιας οικογένειας, ή μελλοντικοί πληθυσμοί μιας περιοχής) με επιδιωκόμενα ή έστω συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, που υπόκεινται στους νόμους της κληρονομικότητας. Υπάρχει λοιπόν δικαίωμα στην ευγονική;
Δεύτερον, το να έχει κανείς οικογένεια και το να δικαιούται κάθε ενήλικος, άν το θέλει, μια σύνδεση γονέα-τέκνων, δεν είναι απλά και μόνον δικαίωμα του κάθε ανθρώπου (ή του κάθε πολίτη, άν μιλάμε για το δικαιικό καθεστώς μιας χώρας ή ένωσης χωρών). Είναι θεσμοί κοινωνικοί. Και αυτό που προσδίδει εγκυρότητα σε τέτοιου είδους θεσμούς δεν είναι το δίκαιο (το φυσικό ή το θετικό δίκαιο, ως πάροχος δικαιωμάτων) αλλά κυρίως η κοινωνική λειτουργικότητα, ο ρόλος τους ως βηματοδοτών και εγγυητών της κοινωνικής αναπαραγωγής, δηλαδή της λειτουργικής διαδοχής των γενεών. Όλες οι σοβαρές επιστημονικές αντιλήψεις από την Φροϋδική ψυχανάλυση μέχρι την δομική θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης (Ζαν Πιαζέ) αυτό μας διδάσκουν.
Υπάρχει και κάτι άλλο, πιό πολιτικό: Αφενός συμβαίνει ούτως ή άλλως, έξω από θεσπισμένους κανόνες δικαίου, μετατροπή των πάντων, μέχρι και των αναπαραγωγικών οργάνων του είδους μας, μέχρι και του θεμελιώδους βιολογικού υποστρώματος που διασφαλίζει την αναπαραγωγή και συνέχεια του έλλογου όντος «άνθρωπος», του DNA, σε εμπόρευμα, σε «αγαθό» που αγοράζεται και πουλιέται. Αφετέρου έρχεται το θετικό δίκαιο (δια της νομοθετούσας πολιτικής) και νομιμοποιεί, επικυρώνει νομικά και πολιτικά, αυτή την πράξη αγοραπωλησίας. Εδώ παρατηρούμε πάλι, αλλά με ακραίο τρόπο, ακριβώς αυτό που η πολιτική κοινωνιολογία και πολιτική φιλοσοφία (π.χ. ο Χάμπερμας) αποκάλεσε αποικισμό της όλης ζωής του ανθρώπου, του βιόκοσμου (Lebenswelt), από την αγορά και από την πολιτική, με «αποικιοκρατικά» εργαλεία τα μέσα που διαθέτουν αυτά τα δύο συστήματα : Το χρήμα και την εξουσία. Η συνέπεια είναι πολλά και σκληρά παθολογικά αποτελέσματα, πρωτογενή και δευτερογενή*.

Ένα από τα δευτερογενή αποτελέσματα, αλλά άκρως πολιτικού χαρακτήρα, είναι το εξής: Η αναμενόμενη αντίδραση της «φύσης του ανθρώπου» εναντίον αυτού του «αποικιακού» ανορθολογισμού και μηδενισμού που «εισβάλλει εκ των έξω», παίρνει κατά (φαινομενικά) παράδοξο τρόπο, τη μορφή ενός ακόμη πιο έντονου ανορθολογισμού και ηθικού μηδενισμού. Δηλαδή εκδηλώνεται ως άρνηση της δημοκρατίας και του Διαφωτισμού, ως επιθυμία για επιστροφή σε μια νέα μορφή της «παλιάς» καλής εποχής της απολυταρχίας. Αυτό που βλέπουμε σε πρώτο πλάνο ως κραυγαλέα αντίδραση είναι της «αντισυστημικής» ή εναλλακτικής Δεξιάς. Ακόμη πιο διαβρωτική για τη δημοκρατία είναι η πολύ πιο σιωπηλή αντίδραση της απόσυρσης από την πολιτική, αυτή που ακούμε ως αχνό θόρυβο ενός κοινωνικού υποβάθρου που καταρρέει αργά. Και ας μη ξεχνάμε τους στίχους «Έτσι τελειώνει ο κόσμος / όχι με έναν βρόντο / μα μ’ έναν λυγμό» (Τ.Σ. Έλιοτ, Οι Κούφιοι Άνθρωποι, σε μετάφραση Γ. Σεφέρη)
Έτσι λοιπόν υπονομεύεται η δημοκρατία, η φιλελεύθερη δημοκρατία, δηλαδή η δημοκρατία με κατοχυρωμένες ελευθερίες και δικαιώματα. Το άλλο φαινομενικά παράδοξο είναι το εξής: Ο πρωτογενής δρων παράγων που υπονομεύει σήμερα την φιλελεύθερη δημοκρατία είναι κυρίως κυρίως η φιλελεύθερη - ατομιστική κοσμοαντίληψη, βιοθεωρία και πολιτική φιλοσοφία, όμηροι της οποίας έχουν γίνει, μεταξύ άλλων, και αριστερές πολιτικές δυνάμεις πάσης απόχρωσης, υποτίθεται «μη φιλελεύθερες» με την αυστηρά πολιτική σημασία του όρου. 

Paula Modersohn-Becker, Mutter und Kind (1904)

Γιατί στο θέμα τούτο, άν επεκταθούμε λίγο πέρα από την εγχώρια πολιτική συζήτηση, βλέπουμε πως αυτό που συνέβη και συμβαίνει στον ΣΥΡΙΖΑ και στην όλη ελληνική «ριζοσπαστική Αριστερά», συνέβη και συμβαίνει με τρόπο όμοιο και σε καλύτερες πολιτικές οικογένειες, με πολύ πιο γερά πολιτικά θεμέλια. Π.χ. στο κυβερνών Ισπανικό Εργατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (PSOE). Και σε πάμπολλες και ποικίλες άλλες.
Ας συνοψίσουμε: Μαζί με πολλά άλλα, ίσως και αυτό το ζήτημα συνηγορεί ότι έχουμε μπει σε μια τροχιά παρακμιακού πολιτισμού, σε ένα «πολιτισμικό πείραμα καταδικασμένο να αποτύχει», όπως είχε γράψει ήδη από το 1930 ο Τ. Σ. Έλιοτ.
Υπάρχει πυξίδα για να επαναπροσανατολίσει και να οδηγήσει έξω από αυτή την επικίνδυνη πορεία;
Το φιλελεύθερο δημοκρατικό κράτος, δηλαδή το κράτος με κατοχυρωμένες ελευθερίες και δικαιώματα, ζει και τρέφεται από προϋποθέσεις που δεν μπορεί να εγγυηθεί και να διασφαλίσει αυτό το ίδιο, έγραφε ο Γερμανός Σοσιαλδημοκράτης συνταγματολόγος Ε.-Φ. Μπεκενφέρντε. Αυτές οι προϋποθέσεις που μπορούν να διασφαλίσουν (ή, αντίθετα να θέσουν υπό διακινδύνευση) τη δημοκρατία, είναι, κυρίως και σε τελευταία ανάλυση, τα όποια αποθέματα λογικότητας και ηθικότητας διαθέτουν (ή δεν διαθέτουν!) οι κοινωνίες. Ανάλογα με αυτά τα αποθέματα τους, οι κοινωνίες θα αξιολογήσουν και θα κρίνουν την εγκυρότητα, τελικά και την τύχη, αυτής της πολιτικής-νομικής τυφλής κούρσας σε ανεξερεύνητους και ομιχλώδεις δρόμους.

Paula Modersohn-Becker, Mutter und Kind (1903)

* Τέτοια παθολογικά αποτελέσματα βλέπουμε σε κάθε περίπτωση άμεσης εμπλοκής και «επικυριαρχίας» της οικονομίας ή της πολιτικής σε ποικίλα πεδία της ζωής, τα οποία δεν ταυτίζονται λειτουργικά με την παραγωγή αγαθών, ούτε με την παραγωγή και άσκηση πολιτικής ισχύος. Αυτή η εμπλοκή γίνεται είτε με άμεσες παρεμβάσεις είτε με επιλογές και ιεραρχήσεις που διέπονται από ιδιαίτερες συστημικές επιταγές (systemic imperatives, systemische Imperativen) της οικονομίας ή της πολιτικής. Το βλέπουμε ακόμη και στη γλώσσα, π.χ. όταν αυτοί που αποκαλούνταν «σύζυγοι» ή και «αγαπημένοι» ή «εραστές» που «συμβιώνουν» ή «συζούν», τώρα, συνεργούσας εντονότατα της εκνομίκευσης, αποκαλούνται «partners» (λέξη σαφώς προερχόμενη από τον κόσμο της οικονομίας και των επιχειρήσεων) ή στην ελληνική ορολογία «σύντροφοι» (λέξη η οποία έχει και έντονα πολιτικά συμφραζόμενα, τουλάχιστον στην ελληνική γλώσσα).

Για το πώς οι συστημικές επιταγές της οικονομίας και της πολιτικής καταλαμβάνουν όλο και περισσότερο τον βιόκοσμο και τον αδειάζουν από κάθε δικό του περιεχόμενο, ο Χάμπερμας αναφέρει σχετικά παραδείγματα παρεμβάσεων, επιλογών και ιεραρχήσεων: Διαχείριση μιας κοινωνίας που «γηράσκει» αντί για φροντίδα των ηλικιωμένων. Απόκτηση τεχνοκρατικών γνώσεων και δεξιοτήτων (skills) αντί σπουδής και «παιδείας». Διαμόρφωση και προσαρμογή της συμπεριφοράς των νέων ανθρώπων η οποία αποσκοπεί στις μεταγενέστερες «λειτουργίες» τους, αντί για κοινωνικοποίηση και εκπαίδευση. Κατανάλωση προϊόντων της πολιτιστικής βιομηχανίας αντί για αισθητική εμπειρία.  

Ας προσθέσουμε και μια ακόμη πιο βαθιά και πιο ευρεία εισβολή του κοινωνικά επινοημένου στην πιο απτή πραγματικότητα: Βιώνουμε την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και των οικονομικών αποφάσεων με παθητική αποδοχή των πρόσκαιρων και ενδεχομενικών (contigent) πλανητικών οικονομικών αλληλοδεσμεύσεων και οικονομικών περιορισμών που εγκαθίδρυσε η ανθρωπογενής και παροδική «δεύτερη φύση». Αλλά χωρίς παγκοσμιοποίηση των πολιτικών αποφάσεων, ιδίως για ό,τι αφορά ορθολογική επεξεργασία των αμετάβλητων στο χρόνο και μη ενδεχομενικών περιορισμών που συνεπάγεται η «πρώτη», η μοναδική πραγματική φύση.

II. Ας μείνουμε όμως στο ίδιο πεδίο: Άς σκεφτούμε μήπως στη σημερινή πολιτική πράξη, ανεξαρτήτως του δεξιού, αριστερού ή άλλου προσήμου της, αποκτά συχνά προτεραιότητα η ικανοποίηση δικαιωμάτων (έγκυρων ή μή) ποικίλων κοινωνικών μειοψηφιών οσοδήποτε μικρών, άν βέβαια αυτές οι συγκεκριμένες μειοψηφίες υπερεκπροσωπούνται στο πολιτικό προσωπικό, στον χρηματοπιστωτικό τομέα, αλλά και στα media (συμβατικά και ψηφιακά), ιδίως στην «πολιτιστική βιομηχανία», δυσανάλογα με το ειδικό βάρος τους στην όλη κοινωνία. Αποκτούν προτεραιότητα γι' αυτό ακριβώς: Λόγω της δυσανάλογης υπερεκπροσώπησης στους συστημικούς τομείς (οικονομία, media και πολιτική) και στην άκρως επιδραστική νέα λαϊκή (pop) «πολιτιστική βιομηχανία», παράγουν δυσανάλογα μεγάλη ισχύ στην κοινωνία, τελικά και πολιτική ισχύ, την οποία μπορούν στη συνέχεια να «δανείζουν» - φυσικά με ακριβό αντίτιμο - στους άμεσους χρήστες και χειριστές της πολιτικής ισχύος: Στο εκτελεστικό και νομοθετικό πολιτικό προσωπικό, στα κόμματα, στους δικαιϊκούς και άλλους θεσμούς. Βέβαια, παραγωγοί ισχύος δεν είναι μόνον οι πιο προφανείς περιπτώσεις, οι οικονομικές μειοψηφίες, οι μικρές μειοψηφίες του «πλούτου». Κάθε άλλο. 

Φυσικά, το να ικανοποιούνται όλο και πληρέστερα τα (έγκυρα από λογική και ηθική άποψη) δικαιώματα μειοψηφιών, οσοδήποτε μικρών, είναι προϋπόθεση του φιλελεύθερου δημοκρατικού κράτους, δηλαδή της δημοκρατίας με ελευθερίες και δικαιώματα.

Ωστόσο, εδώ αποκτά επείγουσα προτεραιότητα η ικανοποίηση τέτοιων δικαιωμάτων ενώ καθυστερεί ή ακυρώνεται η ικανοποίηση έγκυρων δικαιωμάτων πολύ μεγαλύτερων κοινωνικών ομάδων. Πρόκειται για επιλογή και ιεράρχηση που διέπεται από ιδιαίτερα σκληρή συστημική επιταγή, συγκαλυμμένη μεν, αλλά με ανάλογα σκληρή παθολογική επίπτωση. Πόσο μάλλον όταν ούτε καν αναγνωρίζονται τα πιο βασικά δικαιώματα εκείνων των πάρα πολλών, των οποίων η πολιτική κάνει πως δεν ακούει τη φωνή: Των παιδιών ή των ερχόμενων γενεών. 

Π.χ. η ικανοποίηση του δικαιώματος γάμου για όλους, ανεξαρτήτως φύλου, μπορεί να είναι ένδειξη προόδου μιας φιλελεύθερης αντίληψης για το κράτος.

Όμως, όταν ταυτόχρονα η πολιτική αδιαφορεί (ή κάνει πως ενδιαφέρεται, απλά δια το θεαθήναι) για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της κλιματικής κατάρρευσης, δηλαδή αδιαφορεί για το πιο θεμελιώδες δικαίωμα των παιδών και των ερχόμενων γενεών (να ζήσουν σε έναν βιώσιμο πλανήτη), η συστημική επιταγή καθίσταται ολοφάνερη: Ας ικανοποιηθούμε τώρα γιατί μετά από εμάς θα έλθει ο κατακλυσμός - και καλώς να τον δεχτούμε! - ελληνιστί «ό,τι φάμε κι ό,τι πιούμε...». 

Η ηγεσία της AfD προπαγανδίζει την έξοδο της Ελλάδας από την ΕΕ (2015) - Ο ιδρυτής της Bernd Lucke ως «θαυμαστής της Ελλάδας» - Σήμερα εν έτει 2024, η συμπροέδρος της AfD Alice Weidel προπαγανδίζει την έξοδο της Γερμανίας από την ΕΕ

Όταν στους αγώνες και στους ανταγωνισμούς για αναγνώριση και για δικαιώματα χάνεται και το κριτήριο της εγκυρότητας, τότε η παθολογική επίπτωση γίνεται ελέφαντας που βολτάρει στο σαλόνι μας: Το σύμπτωμα της είναι η ισχυρή κοινωνική υποστήριξη σε «αντισυστημικά» κόμματα και στους πολιτικούς τους.

Οι πολιτικοί αυτοί μπορεί να έχουν πλουτίσει ως ανώτερα στελέχη χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, να ανήκουν στην LGBT κοινότητα, να έχουν σύμφωνα συμβίωσης ή γάμους με άτομα ίδιου φύλου αλλά άλλου χρώματος και καταγόμενα από την άλλη άκρη του πλανητη, να απασχολούν πρόσφυγες πολέμου ως οικιακές βοηθούς με «μαύρη» σχέση εργασίας, να είναι οι ίδιοι πορνόφιλοι, μέχρι και παιδεραστές (βλ. τη «λίστα Jeffrey Epstein» στις ΗΠΑ), να φοροδιαφεύγουν πιο άγρια και από τον Αλ Καπόνε.

Ωστόσο οι ίδιοι «αντισυστημικοί» πολιτικοί κερδίζουν κοινωνική υποστήριξη με συνθήματα του τύπου «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια», «έξω οι αλλοδαποί και ιδίως οι μαύροι», «κάτω οι τράπεζες και οι άλλες μεγάλες εταιρείες», «δεν υπάρχει ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή», «εμπρός για ειρήνη στην Ουκρανία με αλλαγή συνόρων».

Με κορώνα κερδίζουν, με γράμματα νικούν. Ανορθολογισμός και ηθικός μηδενισμός σφιχταγκαλιασμένοι, στα «καλύτερα» τους.

Γιώργος Β. Ριτζούλης  

 

Jürgen Habermas: Το μέλλον της ανθρώπινης φύσης. Πίστη και γνώση - Προς μια φιλελεύθερη ευγονική;

Έχει η φιλοσοφία την πολυτέλεια της εγκράτειας στα ζητήματα ηθικής του ανθρώπινου είδους;

 

Jürgen Habermas: Πολιτική ισχύς, εξουσία και επικοινωνία σύμφωνα με την Χάννα Άρεντ - Μια κριτική διερεύνηση

 

 

Wibke Becker: Πώς στήνεται μια «πιο σοβαρή Χρυσή Αυγή» - Η προϊστορία του κόμματος «Εναλλακτική για τη Γερμανία» (AfD) 

 

Πολιτική πράξη ίσον ερμηνεία θεατρικού ρόλου;
Παραπλανητικoί χειρισμοί σε διεκδικήσεις εγκυρότητας των αξιών

Αγώνες για αναγνώριση σε εποχή κρίσης και αποτυχίας