Kαθορισμός της ατζέντας στην δημόσια σφαίρα σημαίνει το εξής απλό και σαφές: Για ποιά ζητήματα, τα Μέσα επικοινωνίας και δικτύωσης, παραδοσιακά ή ψηφιακά, το κάθε είδος με τους δικούς του τρόπους και μέσα, επιδιώκουν να δρουν ως «ευαισθητοποιητές» του κοινού, τείνουν να του αφυπνίζουν το ενδιαφέρον ή και την ανησυχία; Και για ποιά όχι;
Δύο βασικά αξιώματα αποτελούν τις βάσεις των περισσότερων επιστημονικών ερευνών,* των σχετικών με τον καθορισμό της ατζέντας:
(1) Τα μέσα ενημέρωσης και δικτύωσης δεν αντανακλούν την πραγματικότητα, αλλά την φιλτράρουν και δίνουν το σχήμα και την εμφάνιση που παίρνει η πραγματικότητα στην αντίληψη των δεκτών και χρηστών.
(2) Η επικέντρωση των μέσων ενημέρωσης σε ορισμένα ζητήματα, εξίσου και η μη ενασχόληση με άλλα, οδηγεί το κοινό να αντιλαμβάνεται τα πρώτα ζητήματα ως πιο σημαντικά από τα δεύτερα.
Μία από τις πιο κρίσιμες πτυχές στον ρόλο που παίζουν τα μέσα επικοινωνίας και δικτύωσης στον καθορισμό της ατζέντας στη δημόσια σφαίρα, είναι το χρονικό πλαίσιο. Δηλαδή πότε ενεργοποιείται ένα Μέσο για να τεθούν στην ατζέντα της δημόσιας συζήτησης το Α και το Β θέμα, ενώ ταυτόχρονα θα μένουν εκτός ατζέντας το Γ και το Δ θέμα.
Επιπλέον, διαφορετικά μέσα ενημέρωσης έχουν διαφορετική ισχύ, διαφορετικές δυνατότητες και διαφορετικούς τρόπους για να λειτουργούν ως παράγοντες ορισμού της ατζέντας. Το γραπτό κείμενο στον παραδοσιακό Τύπο, το ηχητικό στο ραδιόφωνο, η εικόνα στην τηλεόραση, ο συνδυασμός εικόνας, κειμένου και ήχου στο διαδίκτυο και οι αλγόριθμοι στα τωρινά μέσα δικτύωσης δείχνουν πόσο διαφορετικά είναι τα εργαλεία, οι τρόποι και η δραστικότητα των Μέσων επικοινωνίας στον καθορισμό της ατζέντας.
Βέβαια, αυτή η βασική σειρά δεν σημαίνει ότι μένει έξω από το παιχνίδι η ανατροφοδότηση από εξωτερικούς
παράγοντες (π.χ. από την πραγματική πραγματικότητα), ούτε ο ανάστροφος
επικαθορισμός.
Δεν είναι εξαίρεση ούτε νεωτερισμός των τελευταίων χρόνων μόνον, το να γίνονται τα Μέσα επικοινωνίας και δικτύωσης εντολοδόχοι και εργαλεία συγκεκριμένων πολιτικών δυνάμεων. Για ό,τι αφορά την διαχείριση της λεγόμενης καθημερινής επικοινωνίας, η οποία μάλιστα σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με την πολιτική, διαρκώς «παίρνουν κατεύθυνση» από φίλιες πολιτικές δυνάμεις· ωστόσο σε θέματα διαχρονικής σημασίας, συχνά είναι αυτά που «χαράσσουν τις κατευθύνσεις», τις οποίες θα ακολουθήσει το ένα ή το άλλο μεγάλο μέρος του κομματικού συστήματος μιας χώρας. Δηλαδή, συχνά, από στρατηγική άποψη έχουν ρόλο «οδηγού».
Τα παραδείγματα είναι τόσο πολλά, ώστε βγάζουν μάτι. Πολύ πριν τους αλγόριθμους του X και των άλλων ολιγαρχικών δικτύων υπήρχε η μακρά περίοδος της τερατώδους μιντιακής Μπερλουσκονίας, δηλαδή το καζάνι μέσα στο οποίο μαγειρεύτηκε το μετά το 2010 πολιτικό τουρλού της Ιταλίας με τους Σαλβίνι και Λέγκες του Βορρά, με Μπέπε Γκρίλλο και Πεντάστερους, με Τζόρτζια Μελόνι και λοιπούς. Επίσης, ο Ρούπερτ Μέρντοχ, πολλές δεκαετίες πριν φτιάξει το Fox News Channel, τηλεοπτικό επωαστή του Tea Party και του Τραμπισμού (ακόμη και του Τραμπισμού πριν τον Τραμπ), διέπρεψε με δεκάδες λαϊκίστικες φυλλάδες τύπου The Sun και άλλους έντυπους influencers, ως διώκτης των Βρετανών Εργατικών, ως προωθητής των πιο επαρχιωτών αντιευρωπαίων από τους Αγγλο-επαρχιώτες του Συντηρητικού Κόμματος και κυρίως ως μακροχρόνιος προπαγανδιστής του Brexit· έως ότου, τελικά, ο Αυστραλός τον πέτυχε τον βασικό στόχο του. Με την βοήθεια και των πάντα διαθέσιμων, ποικιλόχρωμων χρήσιμων ηλίθιων.
Πώς είναι εσωτερικά διαρθρωμένες και ιεραρχημένες οι μιντιακές ατζέντες ευρείας θεματολογίας; Πώς εκτυλίσσονται σε ρόλους άμυνας και επίθεσης μέσα στο προαναφερθέν χρονικό πλαίσιο κάθε θέματος;
Μια ενδεικτική εικόνα είναι αυτό που συμβαίνει με τους μιντιακούς influencers ορυκτών καυσίμων και τους αμφίδρομους δεσμούς τους με ό,τι πιο παλαιοσυντηρητικό υπάρχει στο παραδοσιακό πολιτικό τοπίο, αλλά και με «αντισυστημικά» ή Τραμπο-Πουτινικά κόμματα, αναλαμβάνοντας συχνά ρόλο διαμεσολαβητή μεταξύ αυτών των δύο πολιτικών στρατοπέδων.
Μετά την πίεση που δέχτηκε ο εταιρικός κλάδος των υδρογονανθράκων και τα παρακλάδια του, από τα μέσα της δεκαετίας του 2010 μέχρι την έναρξη της πανδημίας, βλέπουμε τώρα την αντεπίθεση του. Οι στόχοι του ΟΗΕ για την προστασία του κλίματος, τα μεγάλα κινήματα παγκόσμιας εμβέλειας όπως Fridays for Future, η κινητοποίηση της ΕΕ για τον ενεργειακό μετασχηματισμό και την βιώσιμη οικονομία, Green New Deal, η εκ των άνω παρακινούμενη «κινεζική στροφή» προς την ηλεκτρική αυτοκίνηση κτλ, είχαν περιορίσει πολύ την επιδραστική ισχύ των επικοινωνιακών και πολιτικών συνηγόρων της οικονομίας του πετρελαίου και του αερίου. Όμως το σοκ της πανδημίας και η διαταραχή της εφοδιαστικής αλυσίδας, σε συνδυασμό με την στρατηγικής σημασίας ρήξη της αυτοκρατορίας ορυκτών καυσίμων Ρωσίας με το status quo της Ευρώπης ήταν καλές ευκαιρίες οι οποίες διευκόλυναν πολύ το έργο της αντεπίθεσης τους, με απότομη αλλαγή ατζέντας. Από την εναλλαγή αμυντικών και επιθετικών φάσεων κατά τον χειρισμό μιας θεματικής ατζέντας, πολλά συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν για την στρατηγική των gatekeepers.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τώρα, η περίπτωση του Γερμανο-Αμερικανικού μιντιακού συγκροτήματος Axel Spinger SE (Bild - Die Welt - Politico). Κάποτε ήταν παλαιοσυντηρητικός εθνικο-γερμανικός οίκος. Τώρα ανέλαβε εντός Γερμανίας ρόλο γεφυροποιού προς την «αντισυστημική» AfD, συνδυάζοντας μια χυδαιο-φιλελεύθερη (vulgar liberal) ρητορική στην οικονομική ατζέντα με εθνικολαϊκίστικη (völkisch) ρητορική στα πολιτισμικά θέματα. Ωστόσο, τώρα δρα κυρίως σε ευρωπαϊκή και ευρύτερη διεθνή κλίμακα.** Και προβάλλει μια πολωτική εικόνα των «πολιτισμικών πολέμων» που ξεσπούν ή σπέρνονται στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, σε συνδυασμό με υπόγεια ή εκλεπτυσμένη «κατανόηση» του Πούτιν.
Είναι ολοφάνερη η εμμονή του Politico Europa, της Welt και της Bild στην μεροληπτική προβολή των πολιτικών συγκρούσεων για το κλίμα και την ενεργειακή μετάβαση (ιδίως εντός των θεσμών της ΕΕ, συχνότατα με στοχοποίηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και προσωπικά της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν). Αυτό είναι έκδηλο και στο περιεχόμενο των πιο πολλών δημοσιεύσεων, κυρίως όμως στην εμμονική συχνότητα τέτοιων θεμάτων μέσα στο συνολικό μείγμα. Είναι εξίσου ασταμάτητη η υπερπροβολή, αναλογικά, τών λαϊκοφασιστικών ή «αντισυστημικών» κομμάτων ή κοινωνικών ρευμάτων στην ηπειρωτική Ευρώπη, στην Βρετανία ή αλλού, παρόλο που αυτά δεν κρύβουν καθόλου τους αντι-ΕΕ και φιλο-Πουτινικούς γεωπολιτικούς προσανατολισμούς τους. Αυτό που μετράει για τον καθορισμό της βασικής μιντιακής ατζέντας του συγκροτήματος Bild - Welt - Politico είναι προπαντός η ανακοπή ή επιβράδυνση της φυγής από την οικονομία ορυκτών καυσίμων. Όχι η γεωπολιτική, ο Πούτιν, «η Δύση» και τα λοιπά.
Το Ελληνικό μιντιακό τοπίο, είναι εδώ και πολλά χρόνια - αλλά τώρα σχεδόν χωρίς αντίλογο -, σκωληκοειδής απόφυση ενός στόλου που αποτελεί το 40 % του παγκόσμιου αποθέματος δεξαμενοπλοίων. Το πολιτικό του αποτύπωμα ως προς τα μεγάλα θέματα εθνικής και ευρωπαϊκής εμβέλειας (μάλιστα, σε τέτοια θέματα οι «δεξιές» και οι «αριστερές» ατζέντες συγκλίνουν) και η άμεση επιρροή στις πολιτικές εξελίξεις, από την δεκαετία του 1990 μέχρι σήμερα, περνώντας από τα χρόνια της χρεωκοπίας 2008-2015, αξίζει να ερευνηθεί από την πολιτική επιστήμη χωρίς αυτολογοκρισίες.
Ο Bernard Cohen (1963, The press and foreign policy, N. Υόρκη Harcourt) έγραψε το εξής: «Ο τύπος μπορεί να μην τα καταφέρνει τις περισσότερες φορές στο να λέει στους ανθρώπους πώς πρέπει να σκέφτονται για κάποιο συγκεκριμένο ζήτημα, αλλά τα καταφέρνει εκπληκτικά στο να τους λέει για ποιά ζητήματα πρέπει να σκέφτονται και για ποιά όχι».
Γιώργος Β. Ριτζούλης
* Για επιλογές και βασική βιβλιογραφία, βλ. Marcom Models, του Τμήματος International Communication Management στο Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Επιστημών Fontys, Αϊντχόφεν, Ολλανδία. Επίσης βλ. «Woke Αριστερά» & «αντισυστημική Δεξιά» - Οι πολιτισμικοί πόλεμοι και η ατζέντα της δημόσιας συζήτησης και της πολιτικής καθώς και τις σημειώσεις
«Στην πραγματικότητα, οι δρώντες παράγοντες της “μεγάλης” πολιτικής και οι ισχυροί οργανισμοί των κάθε είδους Μέσων Επικοινωνίας δρουν προληπτικά, ενεργητικά και επιδραστικά. Για να ακριβολογήσουμε, στην εποχή μας οι δεύτεροι είναι συνήθως ένα βήμα μπροστά από τους καθαρά πολιτικούς φορείς. Το πρώτο που κάνουν οι ισχυροί φορείς των ΜΜΕ και της πολιτικής, είναι να ορίζουν μια συγκεκριμένη ατζέντα της προτίμησης τους ως βάση της δημόσιας συζήτησης. Δεύτερον, δεν ακολουθούν τα κοινωνικά ρεύματα· αντίθετα, ακολουθούν συστηματικά την ατζέντα τους και οι πολιτικοί φορείς την “γεμίζουν” σταδιακά με τα συγκεκριμένα περιεχόμενα που προωθούν. Δηλαδή, με μιά έννοια, χαράσσουν πολιτική ατζέντα επάνω στα αχνάρια της επικοινωνιακής.Με το να ορίζουν στη δημόσια σφαίρα μια ατζέντα δημόσιας συζήτησης που θεωρούν κατάλληλη για τους στόχους τους, για να την “γεμίσουν” στη συνέχεια με πολιτικές, οι ισχυροί πολιτικοί και μιντιακοί οργανισμοί είναι αυτοί που συμπυκνώνουν και μετατρέπουν σε τακτικές και στρατηγικές τις στοχεύσεις συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων (των λεγόμενων ελίτ), πολύ περιορισμένων σε πληθυσμό αν συγκριθούν με το σύνολο των πολιτών. Το πρώτο βήμα, το να ορίσουν την ατζέντα της δημόσιας συζήτησης, είναι το πιο αποφασιστικό»
** Robin Alexander: The Night Chancellor Merz Changed His Mind About Donald Trump, (22.6.2025 Politico). Προτεραιότητες σηματοδότησης "φίλων και εχθρών" στην παγκόσμια πολιτική σκακιέρα, εν προκειμένω η ωραιοποίηση της Τραμπικής ατζέντας, οδηγούν ακόμη και σε δυσμενή παρουσίαση (ως ευκολόπιστου ή παραπλανούμενου) του φρεσκοεκλεγμένου ηγέτη από την "δική τους", την εθνική πολιτική παράταξη, του κ. Μερτς. Και μάλιστα με δράστη εξέχοντα πολιτικό σχολιαστή του συγκροτήματος Springer, στον οποίο εδώ και χρόνια το συγκρότημα αυτό έχει αναθέσει την παρακολούθηση ή και πολιτική "διόρθωση" της Ένωσης CDU/CSU, του κόμματος του κ. Μερτς Βλ. δραστηριότητα του συγκεκριμένου δημοσιογράφου κατά την εποχή Μέρκελ.
«Στους αγχωτικούς και υπερφορτωμένους καιρούς μας, το είδος των διαλόγων και αντιπαραθέσεων που κυριαρχούν στην δημόσια σφαίρα, αποκαλύπτει το εξής: Όλες οι έντονα πολωμένες ή τοξικές συζητήσεις και διαμάχες γίνονται για θέματα και για πρόσωπα τα οποία δεν είναι στην πραγματικότητα τα πιο σημαντικά. Αυτά που συζητώνται παραπέμπουν σε συζητήσεις που δεν γίνονται, παρόλο που πρέπει επειγόντως να διεξαχθούν. Με άλλα λόγια: Πίσω από όλα όσα λέγονται, σημαντικά ή ασήμαντα, κρύβονται πράγματα πολύ πιο σημαντικά, τα οποία δεν λέγονται, δεν συζητιούνται»
(Bernd Ulrich, «Hinter jedem Aufreger steht eine Debatte die verschwiegen wird», Die Zeit, 30.5.2025)
«Woke Αριστερά» & «αντισυστημική Δεξιά» - Οι πολιτισμικοί πόλεμοι και η ατζέντα της δημόσιας συζήτησης και της πολιτικής
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου