Μαλθακότητα, δικαιωματισμός; Παρακμή της Δύσης;Ή «κοινωνία των πολιτών» χωρίς πολίτες;

Πολλά και διαφορετικά πράγματα στη Δύση, ευρωπαϊκή και αμερικανική, που συνοψίζονται με τους συνεκδοχικούς όρους «μαλθακότητα», «δικαιωματισμός» ή απλά και μονολεκτικά παρακμή, είναι έργο συνόλων ανθρώπων - ή έργο «μαζών» σύμφωνα με την ορολογία της Χάννα Άρεντ - οι οποίοι ανήκουν σε μια γενεά. 

Ή μάλλον σε δύο, το πολύ τρεις. Λέξη-κλειδί, κατά τα θρυλούμενα: Baby-boomers.
Αντίθετα με την εποχή της Άρεντ και την φρέσκια ιστορική εμπειρία που την στοίχειωνε, τώρα, στον καιρό μιας πολύ επιτηδευμένης αλλά ακόμη πιο πολύ εύπεπτης συζήτησης, για το θέμα ακούγονται κυρίως τα αφηρημένα σχήματα υπερ-ιδεολογιζόντων  στοχαστών και φιλοσοφούντων σχολιαστών. Λόγου χάρη G. Agamben. Αν και σε ένα εντελώς άλλο επίπεδο, ακόμη και η ημεδαπή Σ. Τριανταφύλλου στην ίδια κατηγορία ανήκει. Ωστόσο γι' αυτά τα πράγματα έχει ακουστεί και λόγος λιγότερο «ιδεολογικός», άρα πιο πρακτικός και πιο περιεκτικός, από στοχαστές με αισθητήρες ιστορικο-κοινωνιολογικούς. Λόγου χάρη Μarc Mazower: Οι νέοι και η περιβόητη «γενιά του 1968» - Οι baby boomers κατέστρεψαν το μέλλον των παιδιών τους 
Και παλιότερα οι κοφτερές αναλύσεις του Christopher Lasch για το πολιτισμικό πλαίσιο του ναρκισσισμού.

Αξίζει ίσως μια ματιά και στην ανάλυση του γερμανικής καταγωγής Αμερικανού δημοσιογράφου Hannes Stein, ο οποίος εισάγει στη συζήτηση για τις ημέρες και έργα αυτού του ναρκισσιστικού πλήθους έναν άλλο συνεκδοχικό όρο: «Woodstock» (εδώ, σε γερμανική γλώσσα). Kι αυτός - σαν τον Mazower - εισάγει με έμφαση την πτυχή της διαγενεακής ανισότητας, δηλαδή έλλειμμα αλληλεγγύης ακραίας μορφής, τυραννία των «παλαιών» εις βάρος των νεότερων γενεών, ανελέητη ιδιοτέλεια.
Έτσι ξαναμπαίνει επίμονα από το παράθυρο ο οικονομικός παράγων, όσο και άν πολλοί, με τους ψυχολογισμούς τους ή με την υπερπολιτικοποίηση των πάντων, πασχίζουν να διώξουν από την πόρτα τη σχέση που έχει με την οικονομία και με τις επακόλουθες νοοτροπίες όλο αυτό το έργο των «εξειδικευμένων χωρίς πνεύμα και ηδονιστών χωρίς καρδιά» (Μαξ Βέμπερ). Αυτοί οι διανοούμενοι - συνήγοροι των δραστών αποφεύγουν να δούν το ίδιο το δράμα ως ιστορικό φαινόμενο. Αναποδογυρίζουν τη σχέση αιτίας και αποτελέσματος και ρίχνουν όλη την ευθύνη στη «μαλθακότητα», στις «γενεές της λούφας». Καίνε και τα χλωρά μαζί με τα ξερά· έτσι αποενοχοποιούν τον εμπρησμό και σιωπούν για το εύφλεκτο υλικό: την εξέλιξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και των κοινωνιών* μετά το 1970.

Ας δούμε λοιπόν αυτό το παρελθόν 30-40 χρόνων υπό επίκαιρη οπτική γωνία. Κατά τρόπο φαινομενικά παράδοξο, με το να ταράζεται τώρα, όλη αυτή η μετά τη δεκαετία του 1960 «ραστώνη» της φιλελεύθερης δημοκρατίας, αποκαλύπτεται ότι τα κανονιστικά της θεμέλια ήταν εξαρχής ασθενή. Γιατί όπως αποφαίνεται ο (παραδοσιακός;) Σοσιαλδημοκράτης συνταγματολόγος Ernst-Wolfgang Böckenförde, «Το φιλελεύθερο εκκοσμικευμένο κράτος τρέφεται και διατηρείται ζωντανό από προϋποθέσεις που δεν μπορεί να εγγυηθεί αυτό το ίδιο». Λέει δηλαδή ο Μπεκενφέρντε, ότι το βιώσιμο ή μή μιας δημοκρατίας με ελευθερία εξαρτάται από προ-πολιτικές προϋποθέσεις: Από κοινωνικές αξίες, από ιδέες και κυρίως από νοοτροπίες που συνδέονται πιο πολύ με την παιδεία, με την ηθική και με τα ήθη μιας εποχής, ή ακόμη και την θρησκεία, παρά με την πολιτική.
Έρνστ-Β. Μπέκενφέρντε: «Η ελευθερία είναι μεταδοτική» - Όμως, «το κράτος πρέπει να θέτει και πραγματοποιεί με αξιοπιστία ηθικούς στόχους, λόγου χάρη την κοινωνική δικαιοσύνη». 

Στις μετά το 1970 δεκαετίες φάνηκε να διαλύονται για μια φορά ακόμη οι κοινωνικές τάξεις και να γίνονται «μάζες», αλλά με πρωτοφανή τρόπο. Όχι βίαια όπως συνέβη στο Μεσοπόλεμο με τους τρόπους που μελέτησε η Άρεντ, αλλά με ειρηνικές εξελίξεις νέου τύπου. Κυρίως με τη διόγκωση νέου τύπου μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων, με την εξατομίκευση, με την εξάπλωση του κατά David Riesman «μοναχικού πλήθους». 
Στο βιβλίο Παρακμή του Αστικού Πολιτισμού, ο Παναγιώτης Κονδύλης, εφαρμόζοντας το γενικό θεωρητικό σχήμα του (περιγραφική θεωρία της απόφασης), είδε στη διαδικασία αυτή τον «μικρόκοσμο της ιδιωτικότητας να μεγεθύνεται και διευρύνεται», να δίνει «τον μακρόκοσμο της ιστορίας, εφόσον και οι δύο διέπονται από τις ίδιες μορφές συμπεριφοράς, αρδεύονται από τις ίδιες ψυχοβιολογικές πηγές».

Ασφαλώς ο Κονδύλης ήταν από τους πιο σοβαρούς αυτής της κατηγορίας υπερ-ιδεολογιζόντων στοχαστών. Οι παρατηρήσεις του ήταν συνεπείς με το όλο ερμηνευτικό σχήμα του, το οποίο αντλεί κυρίως από τον Μαξ Βέμπερ, εν μέρει και από τον Καρλ Σμιτ. Όμως, σ΄ αυτή τη διόγκωση της ιδιωτικής σφαίρας ωθούσαν κρίσεις και αλλαγές στην οικονομία και κοινωνία και την υποβοηθούσαν ενεργά δρώντες παράγοντες σε όλο το πεδίο της πολιτικής. Ας θυμηθούμε, λόγου χάρη, αφενός το απόφθεγμα της Μ. Θάτσερ «δεν υπάρχει κοινωνία, υπάρχουν μόνο τα άτομα και οι οικογένειές τους» και από την άλλη πλευρά ψευδοπολιτικές ονειροφαντασίες της νεο-αριστεράς του 1968 του τύπου «τα προσωπικά ζητήματα είναι πολιτικά».
Αυτή η στοχευμένη διόγκωση του μερικού, της ιδιωτικής ιδιαιτερότητας εις βάρος του καθολικού, έμεινε και στοιχειώνει την πολιτική διαμάχη. Π.χ. οι τωρινοί φιλελεύθεροι και η λεγόμενη πολιτισμική Αριστερά (βλ. ακόμη και ενδο-ΣΥΡΙΖΑϊκές κριτικές μερίδες) προστρέχουν επίμονα σε υπερασπίσεις ιδιαιτεροτήτων για να τις προβάλλουν ως πιστοποιητικά προοδευτισμού και να καλύψουν την εκκωφαντική ανεπάρκειά τους στα θεμελιώδη ζητήματα. Αποδομητικές αερολογίες ακαδημαϊκών εκφραστών των πιο ακραία εξατομικευμένων μεσοστρωματικών μικρόκοσμων, του τύπου μη βιολογικός «προσανατολισμός και ταυτότητα φύλου», υιοθετούνται εύκολα και χρησιμοποιούνται ως εργαλεία για ψευδοπολιτική. Αυτή η ψευδοπολιτική είναι στοχευμένη σε ιδιαίτερες πελατείες εκλογέων (target groups), μειοψηφικές αλλά με δυσανάλογα ισχυρή επιρροή στα Μέσα ενημέρωσης. Λειτουργεί καλά στην lifestyle ψευδοδημοσιότητα επειδή είναι κομμένη και ραμμένη στα μέτρα της.  
Ο Κονδύλης σωστά έβλεπε σε όλα αυτά παρακμή της δημόσιας σφαίρας. Όμως, συνεπής με τη θεωρία του, υπερτόνισε ως υπερ-ιστορικό, ψυχοβιολογικό γενεσιουργό παράγοντα της πολιτικής συμπεριφοράς την αυτοσυντήρηση και διεύρυνση της ισχύος των υποκειμένων ως μελών του ανθρώπινου είδους. Στην πραγματικότητα, αυτά προσαρμόζονταν στις εξωτερικές πιέσεις του συστήματος, δηλαδή της αγοράς και της πολιτικής εξουσίας, που «αποικίζουν» ολόκληρη τη ζωή και την κατακλύζουν με τα μέσα τους, το χρήμα και την εξουσία (βλ. Χάμπερμας). Η ιδιωτικότητα δεν γινόταν «εξωτερική μοίρα και εσώτερος νόμος της ύπαρξης», όπως έγραψε ο Κονδύλης. Για τους λίγους ήταν πλεονέκτημα και χρυσή ευκαιρία για ιδιοτελή επίθεση στα κοινά αγαθά και στη δημόσια σφαίρα (ο Τόνυ Τζαντ το ανέλυσε εξαίρετα), ενώ για τους πολλούς έγινε αναγκαστικό καταφύγιο σε εποχή πολιορκίας (ο κλασικός στο θέμα παραμένει ο Κρίστοφερ Λας).
Στο τέλος, πολιτικοί από τις γενιές των baby-boomers, όταν βρέθηκαν στην εξουσία, αποσυνέδεσαν, με λόγους και με πράξεις, την δημοκρατία από αξιολογικές βάσεις. Όμως, όσο πιο πολλή εξουσία εν γένει διαθέτει μια κοινωνική ομάδα, τόσο πιο ισχυρή είναι και η ειδική εξουσία της να ορίζει τις έννοιες, τις λέξεις και τις αξίες στη δημόσια σφαίρα ως όλον. Φυσικά, αυτή η σχέση ισχύει και αντιστρόφως. 

Έτσι, όσο περνούσε ο καιρός μετά το 1970, οι αρετές του πολίτη με τις διάφορες μορφές τους (λόγου χάρη του πολίτη-εργαζόμενου, του πολίτη-αστού, του πολίτη που μετέχει στην πόλιν και υπερασπίζεται τα κοινά) παρουσιάζονταν στα μάτια των πολλών ως έννοιες άνευ νοήματος. Χωρίς κοινωνικές τάξεις και χωρίς πολίτες, η πολιτική καταντά να έχει ρίζες στον αέρα.  

Όσο πιο πολύ απομακρύνεται η πολιτική από το προ-πολιτικό έδαφος (και για να ξαναπιάσουμε το Φρανκφουρτιανό νήμα, από τον βιόκοσμο των πολλών, δηλαδή τον απτό κόσμο της καθημερινής ζωής και τις σκέψεις του συνήθους πολίτη), τόσο πιο εύκολα γίνεται θύμα «πειρατείας». Έτσι ξαναπιάνουμε το νήμα της συζήτησης για την ομηρεία της φιλελεύθερης δημοκρατίας από πολύμορφες ελίτ: Οικονομικές, πολιτικές, τεχνοκρατικές, μιντιακές, ακαδημαϊκές. Υπό τις νέες συνθήκες «μαζικής δημοκρατίας», ανασταλτικές για αγώνες αναγνώρισης μέσω διεκδικήσεων εγκυρότητας των αξιών, οι ελίτ αυτές μοιάζουν όλο και πιο πολύ με τους Βεμπεριανούς «εξειδικευμένους χωρίς πνεύμα και ηδονιστές χωρίς καρδιά» («Fachmenschen ohne Geist, Genußmenschen ohne Herz»). Η ομηρεία της δημοκρατίας από αυτό το «1 %» των «τιποτένιων που φαντάζονται ότι αποτελούν την κορωνίδα της δημιουργίας» («dieses Nichts bildet sich ein, die Krone der Schöpfung zu sein» - Μαξ Βέμπερ), συνέβη πράγματι υπό την προστατευτική αιγίδα ενός ευρέως, πλειοψηφικού ίσως, κοινωνικού αστερισμού της «μαλθακότητας», του «δικαιωματισμού», της ανταρσίας των ιδιωτών που «τα θέλουν όλα και τα θέλουν τώρα». 
Σύνολο χρήσιμων ηλίθιων; Μάλλον πολύμορφο σύνολο αδιάφορων για την κοινή τύχη και για το αόρατο μέλλον, μολονότι οι ίδιοι έχουν την ακριβώς αντίθετη γνώμη για τον εαυτό τους. Και δεν είναι η πρώτη φορά στην ιστορία, που ευρύτατα κοινωνικά σύνολα, χωρίς να το κάνουν συνειδητά, υπέκυψαν στον πειρασμό να παύσουν να είναι πολίτες και να ξαναγίνουν μόνον ιδιώτες. Να παίξουν τον πιο ανησυχητικό και παράδοξο από τους παράδοξους ρόλους: Τον ρόλο του απολιτικού ζώου.  
Το πολιτικό προσωπικό και οι πολιτικολογούντες κάθε είδους οσμίζονται γρήγορα το πνεύμα της εποχής και προσαρμόζονται αμέσως στις επιταγές του. Αυτό το φαινόμενο το βλέπουμε τώρα να ενώνει στο πεδίο του ιδιωτικού τους ανόμοιους και αντίπαλους: Πλησιάζει τους νέους φιλελεύθερους Χαγιεκιανούς με την μετά το 1980 «πολιτισμική Αριστερά» των ιδιαίτερων ταυτοτήτων. Πλησιάζει την συντηρητική-δημοκρατική «καθιερωμένη Δεξιά» ή «Κεντρο-δεξιά», οι οποίες καταφεύγουν σε μια τεχνοκρατία χωρίς πολιτική, με τους αμερικανικού τύπου «ελευθεριακούς» ή τους αναρχοφιλελεύθερους της εποχής μας. Πλησιάζει μέχρι και μια ορισμένη εκδοχή φιλελευθερίζουσα Σοσιαλδημοκρατία (μετά τους κλασικούς Μπραντ - Πάλμε - Κράισκυ - Σμιτ), με τους δεξιούς λαϊκιστές που τόσο τυφλά λατρεύουν το αποπολιτικοποιημένο έθνος και τον ηγέτη του.  Πίσω από τόσα αντίθετα που συνεννοούνται πολύ καλά στο πόσο εκτιμούν τον ιδιώτη,  βλέπουμε μια ιδέα κοινή: Πολιτική που προτιμά μια «κοινωνία πολιτών» χωρίς πολίτες και χωρίς αρετές του πολίτη· ή όπως με ακρίβεια την ονόμαζε ήδη το 1800 ο Χέγκελ, μια αστική κοινωνία (bürgerliche Gesellschaft) χωρίς πολιτική κοινωνία (politische Gesellschaft).
Στο κάτω κάτω της γραφής, ό,τι φάμε και ό,τι πιούμε τώρα. Αυτό κηρύσσει το κοινό δόγμα, ανομολόγητο ακόμη και στους ίδιους τους αποστόλους του. Μετά από μας ο κατακλυσμός - η αλλαγή του κλίματος, διάολε· είτε είναι αληθινή, είτε είναι το κατά Τραμπ εμπορικό κόλπο των Κινέζων. Το τέλος της ιστορίας. Αλλά αντί για «πολιτικά ζώα» - καταστροφείς της πλανητικής μας «πόλεως», ένα άλλο είδος «τελειώματος της ιστορίας» λίγο διαφορετικό και μάλλον πιο βάρβαρο από το πώς το φαντάστηκε ο Χέγκελ, ο Μαρξ ή ο Φουκουγιάμα.

Τι να ζοριζόμαστε οικοδομώντας μια πολιτική για το αύριο; Ούτως ή άλλως, οι απόγονοί μας θα πάνε στον διάολο, μαζί με την πολιτική κοινωνία και την δημοκρατία με ελευθερίες και δικαιώματα, ίσως και τη ζωή στον πλανήτη όλο, όπως τις ξέρουμε και τις τρεις τώρα.  

Γιώργος Β. Ριτζούλης

  
* Ernst Ulrich von Weizsäcker / Λέσχη της Ρώμης: Ήρθε η ώρα μας - Το κεφάλαιο έχει γίνει αλαζονικό

Λόγος για την ερχόμενη, την πραγματικά μεγάλη κρίση: Ο Πολίτης Άγγελος Ελεφάντης 

Loren Goldner: Πολιτισμικά ρεύματα της αποδόμησης και η αποβιομηχάνιση στη Δύση μετά το 1968