Το παλιό έχει πεθάνει, το καινούργιο μάς έχει γίνει πρόβλημα

Ι. Όσο πιο βαθιά προχωρά ο κόσμος στον 21ο Αιώνα, τόσο λιγότερο οι συγκρούσεις, οι δυσλειτουργίες στις κοινωνίες ή στην πολιτική και οι αιτίες ή αφορμές για δυσαρέσκεια, εκπηγάζουν από τις εναπομένουσες νησίδες του παλιού, του παραδοσιακού, του προ-νεωτερικού, τόσο περισσότερο και συχνότερα τις γεννούν τα επακόλουθα της ίδιας της νεωτερικότητας.

Τα τεχνολογικά παράγωγα των θετικών επιστημών, δηλαδή της νοητικής ικανότητας, αναδιαμόρφωσαν και αναδιαμορφώνουν όλο και ταχύτερα τον υλικό κόσμο γύρω μας. Αλλά τώρα, τα παράγωγα των παραγώγων μας, ημών των όντων με την υψηλότερη νοητική ικανότητα, φαίνεται να διεκδικούν ρόλο «καθοδηγητή» μέχρι και της της ίδιας της νοητικής μας ικανότητας, ίσως και της «εσωτερικής φύσης» του ανθρώπου. Ταυτόχρονα, οι τρόποι κοινωνικής και οικονομικής ζωής, η πολιτική, το κράτος, οι διακρατικές σχέσεις παίρνουν μορφές τις οποίες μόνον ευφάνταστοι συγγραφείς και ελάχιστοι κοινωνιολόγοι ή πολιτικοί επιστήμονες μπορούσαν να διανοηθούν το 1900 ή το 1920.

Η νεωτερική σκέψη, οι πιο προχωρημένες αιχμές της επιστήμης, η ίδια η νεωτερική πολιτική πράξη, στο βαθμό που θέλουν να είναι και να παραμείνουν αυτό που ισχυρίζονται πως είναι, νεωτερικές και Διαφωτισμένες, είναι αναγκασμένες να στρέψουν τους προβολείς τους και την κριτική τους ικανότητα όχι προς τα προ-νεωτερικά κατάλοιπα, αλλά προς τα μέχρι τώρα αποτελέσματα της ίδιας της νεωτερικότητας. Γιατί τώρα πια, ούτως ή άλλως, βρίσκουν μπροστά τους κυρίως δικά τους προϊόντα. Βρίσκουν επιτεύγματα της νεωτερικότητας. Και πάρα πολλά από τα εντυπωσιακά επιτεύγματα των απαρχών της νεωτερικότητας, τής γίνονται τώρα εμπόδια και απειλές. Όταν τα φωτίζει με το αμείλικτο φως του λόγου, συχνά της εμφανίζονται ως ανορθολογικά αποτελέσματα μιας εποχής που ορκιζόταν μεν στον ορθολογισμό, τον συρρίκνωνε όμως στον τυπικό και εργαλειακό, δηλαδή σε έναν ορθολογισμό που κρίνει και αξιολογεί τα μέσα, όχι όμως τους σκοπούς. Ενώ από τα κατάλοιπα της προ-νεωτερικής εποχής, έχουν απομείνει μόνον σκιές της αλλοτινής τους ύπαρξης. 

Θέλει δεν θέλει, η νεωτερικότητα είναι πια ανακλαστική (reflexive) όπως μάθαμε από τον Ούλριχ Μπεκ· δηλαδή ενεργεί πάνω στα αποτελέσματα τής μέχρι τώρα ιστορίας της. Άν θέλει να είναι νεωτερική και όχι οπισθοδρομική, είναι τώρα αναγκασμένη να γίνει αναστοχαστική (το δεύτερο νόημα της λέξης reflexive).  Να γίνει μια «δεύτερη νεωτερικότητα», ικανή να διαφωτίσει τους νέους μύθους και να λύσει τα νέα μάγια που έφτιαξε η πρώτη νεωτερικότητα «απομαγεύοντας τον κόσμο». Ο προβολέας που φωτίζει τα πράγματα, η κριτική ικανότητα, η πολιτική πράξη, η ικανότητα της ανθρώπινης νόησης να καινοτομεί, πρέπει να στραφούν προς τα μέχρι τώρα επιτεύγματα της ίδιας της νεωτερικότητας και προς τα σημερινά έργα της. 

Αν αυτό δεν γίνει, το τίμημα μπορεί να είναι η μετεξέλιξη της ημιτελώς διαφωτισμένης και ημιτελώς νεωτερικής εποχής μας σε νέους «σκοτεινούς χρόνους». Δηλαδή μια ιστορική παλινδρόμηση προς τη βαρβαρότητα.

Γιατί ο «μονόδρομος προς την πρόοδο», η δήθεν νομοτελειακή πορεία της ιστορίας του ανθρώπου προς το «ανώτερο» και καλύτερο είναι αυταπάτη: Ιδεολογία και ουτοπία με την χειρότερη σημασία αυτών των δύο πολυσήμαντων λέξεων.

Οι Theodor Adorno και Max Horkheimer στο πιο απαισιόδοξο και πιο αδιέξοδο έργο της Κριτικής Θεωρίας, Η Διαλεκτική του Διαφωτισμού, δήλωναν ότι ενώ «στόχος του διαφωτισµού υπό την πιο ευρεία έννοια, της προοδεύουσας σκέψης, ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και να τους καταστήσει κυρίους του εαυτού τους, τώρα η πλήρως διαφωτισµένη Γη ακτινοβολεί το σήμα του θριαµβεύοντος κακού». Αυτά τα έγραφαν ενώ ζούσαν ως πρόσφυγες στις ΗΠΑ στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με τους φούρνους του Ολοκαυτώματος να εργάζονται ακατάπαυστα. Ήταν μια «στιγμιαία φωτογραφία υψηλής ανάλυσης» εκείνης της τρομακτικής ιστορικής εποχής, στην οποία το κακό είχε γίνει απείρως χειροπιαστό και συγκεκριμένο, στερεό και σκληρό σαν μπετόν καμινάδας του Άουσβιτς. 

'Ομως τώρα, σχεδόν 80 χρόνια αργότερα, όλοι, και ιδίως οι νέες γενιές, οι άνθρωποι οι «γεννημένοι ρευστοί», ζούμε σε «ρευστούς καιρούς» (Ζίγκμουντ Μπάουμαν). Ακόμη και η μείζων παρηγοριά, η αγάπη, συμπιέζεται από συστημικούς καταναγκασμούς, σπρώχνεται να γίνει και αυτή «ρευστή». 

«Καθετί το στερεό ρευστοποιείται και εξατμίζεται, καθετί το ιερό βεβηλώνεται και στο τέλος ο άνθρωπος αναγκάζεται ν' αντικρίσει νηφάλια την πραγματική θέση του στη ζωή και τις σχέσεις του με τους συνανθρώπους του», έτσι συνεχίζει να συμβαίνει και τώρα όπως ακριβώς έγραφαν οι σοφοί ήδη το έτος 1848. Όμως τότε, τον 19ο Αιώνα, η ρευστοποίηση των στερεών και η κίνηση των στάσιμων γεννούσε αισιοδοξία ή ελπίδες σε πολλούς, φόβους σε λίγους. Τώρα, στον 21ο,  γεννά φόβους και δυσαρέσκεια σε πολλούς, αισιοδοξία σε λίγους.

Ζούμε ήδη υπό συνθήκες κλιματικής κατάρρευσης ανθρωπογενούς, και αυτό είναι έργο το πρώτης νεωτερικότητας, της αστόχαστης. Νέοι επεκτατικοί πόλεμοι έχουν τη βαθύτερη αιτία τους στην τεράστια δύναμη, αλλά και στην ανασφάλεια για το μέλλον, που έχουν όσοι βασίζουν την οικονομία τους στην ενεργειακή τροφοδοσία του πλανήτη με ορυκτά καύσιμα. Αλλά χωρίς τη στήριξη σ' αυτά ως πηγές ενέργειας εδώ και 150 χρόνια, πράξη απολύτως ανορθολογική από καθαρά επιστημονική σκοπιά αλλά αποδοτικότατη από τεχνική-οικονομική, δεν θα είχε προχωρήσει ο νεωτερικός τεχνικός πολιτισμός, ούτε θα είχε κυριαρχήσει ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. 

Όμως ταυτόχρονα, υποχρεωνόμαστε να καταναλώνουμε «ωμές» και ανεπεξέργαστες, με καταιγιστικό ρυθμό, αλληλοσυγκρουόμενες εικασίες, όπως π.χ. αυτές που γεννά η συζήτηση περί της λεγόμενης τεχνητής νοημοσύνης, μέχρι και να κάνουμε σοβαρή (!) συζήτηση περί «μετα-αληθειών», deep fake και πλασματικών «πραγματικοτήτων». Ως βάση για το τί είναι επιστημονικά και λογικά έγκυρο, η πραγματική πραγματικότητα υποκαθίσταται από ό,τι σκαρφίζεται για λογαρισμό της οικονομίας και της τεχνοκρατίας το νομοθετημένο δίκαιο, πράγμα που σημαίνει, τώρα σε καιρούς ρευστούς και από πολιτική άποψη, ό,τι αποφασίζουν οι εκάστοτε συσχετισμοί ισχύος στην κοινωνία, τελικά στην πολιτική. Είναι φανερό ότι οι παλιές δεισιδαιμονίες με προέλευση άμεσα θρησκευτική έχουν υποχωρήσει. Οι άλλες, οι νεοεμφανισμένες;

Υπάρχει πιο μεγάλη οπισθοδρομικότητα και δεισιδαιμονία από το να πιστεύεις ότι είναι εφικτό να κυριαρχήσεις επί της πραγματικής φύσης, και ταυτόχρονα να συναινείς να γίνεις δούλος της «δεύτερης φύσης», η οποία είναι δική σου επινόηση, δικό σου κατασκεύασμα;

 

ΙΙ. Μπορεί η «στιγμιαία φωτογραφία» από το 1944 των Αντόρνο και Χορκχάιμερ, να γίνει η εικόνα του μέλλοντος μας;

Αυτό που τρόμαξε τον Μαξ Βέμπερ, από τον οποίο πήραν πολλές ιδέες οι δύο Φρανκφουρτιανοί, είναι η τεχνοκρατική-γραφειοκρατική κυριαρχία των «ειδημόνων χωρίς πνεύμα» σε αγαστή σύμπνοια με τις ανάγκες των «ηδονιστών χωρίς καρδιά». Διέβλεψε ότι αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα αριστοκρατία ή ολιγαρχία, σε υποδούλωση των πολλών σε λίγους και στο τέλος της δημοκρατίας με τις ελευθερίες της. Για ότι αφορά την πολιτική, ο «σιδηρούς νόμος της ολιγαρχίας» του Robert Michels ιστορικά δεν έχει διαψευσθεί μέχρι τώρα. Μια ποιητική διατύπωση της βεμπεριανής παραβολής του «ατσάλινου κλουβιού», είναι και τα Τείχη του Κ. Καβάφη:

Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ
μεγάλα κι υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.
Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.
Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·
διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.
Α όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.
Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.
Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.

 

Ωστόσο, η φοβική αντιμετώπιση της νέας κατάστασης θα ήταν η πιο αυτοκαταστροφική αντίδραση. Ακόμη κι άν έχει αγγελικές προθέσεις, γίνεται λεωφόρος που οδηγεί κατευθείαν στην κόλαση. Οι εκθετικά αυξανόμενες διακινδυνεύσεις και απειλές δεν είναι προσκλήσεις για να κλειστούμε σε οχυρά. Ασφαλή οχυρά δεν υπάρχουν. Και τα οχυρά που υπάρχουν αποδείχτηκαν εστίες επώασης τοξικών δυνάμεων. Οι νέες διακινδυνεύσεις είναι ωμές προκλήσεις για αναβάθμιση των λογικών, επιστημονικών, πολιτικών και ηθικών ικανοτήτων του ανθρώπου. Καλούν τις κοινωνίες και το δημοκρατικό κράτος να αναπτύξουν ταχύτατα νέες και νέου τύπου ικανότητες ελέγχου, ρύθμισης και δημιουργικής-καινοτομικής καθοδήγησης και ώθησης, να υπερβούν συστημικούς περιορισμούς φανερά ανορθολογικούς και τοξικούς και, ταυτόχρονα, να αποφεύγουν την πολιτική νωθρότητα και τους παραπλανητικούς, αδιέξοδους δρόμους.
Πολλές καθιερωμένες παραγωγικές δυνάμεις και πολλές νοοτροπίες κυρίαρχες στις σημερινές κοινωνίες πρέπει να αδρανοποιηθούν ή να αλλάξουν ριζικά, κάποιες νέες πρέπει να αναδυθούν το ταχύτερο με τη βοήθεια της δημιουργικότητας και της καινοτομίας, της επιστημονικής και της δημοκρατικής-πολιτικής καινοτομίας.

Στο σημείο αυτό μια κρίσιμη διάκριση μπορεί να ρίξει φως σε μια αυτο-επιβεβλημένη συσκότιση: Οι πραγματικές επιστημονικές καινοτομίες δεν «επιλέγονται» ούτε αποφασίζονται, αλλά προκύπτουν από μια καλύτερη κατανόηση της αντικειμενικής «φύσης των πραγμάτων» χάρις στην εγγενή λογικότητα του ανθρώπινου νου, η οποία είναι «ομόλογη» με τη λογικότητα του φυσικού κόσμου*.

Για ό,τι αφορά τις τεχνολογικές καινοτομίες υπάρχει μια λεπτή διαφορά με τις καθαρά επιστημονικές: Οι τεχνολογικές καινοτομίες δεν έρχονται στον κόσμο ακριβώς ως «φυσικά τέκνα» της επιστημονικής προόδου. Επιλέγονται, αποφασίζονται. Και πολύ συχνά δεν είναι η επιστήμη αυτή που τις επιλέγει, που αποφασίζει· ούτε καν αυτή που ορίζει το «DNA» μιας κοινωνικά υιοθετημένης τεχνολογικής καινοτομίας, είτε πρόκειται για «παιδί-θαύμα», είτε πρόκειται για «προβληματικό παιδί». 

Σε αντίθεση με τους νέους ορίζοντες που ανοίγουν οι επιστήμες, από τις ποικίλες τεχνολογικές καινοτομίες τις οποίες μια επιστημονική καινοτομία μπορεί να καταστήσει προσιτές, επιλέγονται και προωθούνται (ή διαμορφώνονται «έτσι» και όχι με άλλη μορφή) εκείνες που ταιριάζουν στις επικρατούσες αντιλήψεις, «πνεύματα της εποχής», νοοτροπίες, τρόπους ζωής, προσδοκίες, κατανομές οικονομικών πόρων, εν τέλει και στα κρατούντα συμφέροντα, οικονομικά και άλλα, ή στα ενδιαφέροντα μιας συγκεκριμένης κοινωνίας. 

Είναι ανώφελο να λατρεύουμε ως φετίχ ή να πολεμούμε την Α ή Β τεχνολογική καινοτομία· το φλέγον ζήτημα είναι οι τύποι ορθολογικότητας και οι τύποι ηθικής και πολιτικής, οι οποίοι ενεργούν ως φίλτρα. Αυτοί, αποφασίζοντας με τα δικά τους αξιολογικά κριτήρια, από τα δυνητικά τεχνολογικά επακόλουθα των επιστημονικών καινοτομιών επιλέγουν ή στηρίζουν την Χ τεχνολογική καινοτομία, αλλά απορρίπτουν, αποκλείουν, παραμορφώνουν ή παραμελούν την Ψ.

Όπως πάντα, αλλά κατεξοχήν σήμερα, εποχή μεγάλων διακινδυνεύσεων πλανητικής κλίμακας και εποχή μεγάλων προκλήσεων που αντιμετωπίζει η «φύση του ανθρώπου» ως όντος έλλογου, ηθικού και πολιτικού, το ζήτημα της ελευθερίας, ιδίως αυτών που θα έλθουν μετά από εμάς στον κόσμο, μπλέκεται αξεχώριστα με το κλασικό ερώτημα τι είναι λογικό και ηθικό, τί ανορθολογικό και μη ηθικό, τόσο ως προς τα μέσα, όσο και ως προς τους σκοπούς. «Τι μπορώ να γνωρίζω; Τι οφείλω να πράττω; Τι επιτρέπεται να ελπίζω;»
Όμως, αυτό που σήμερα διχάζει τα πνεύματα των ανθρώπων δεν είναι ζήτημα θεωρητικό, ούτε φιλοσοφικό, ούτε απλά προκύπτει από «παραπλάνηση του λαού» από δημαγωγούς και λαϊκιστές διψασμένους για εξουσία και χρήμα. Το ερώτημα τί (είτε μέσο είτε σκοπός) μπορεί να είναι επιστημονικά (εν τέλει λογικά) αλλά και ηθικά έγκυρο, και τί δεν μπορεί να είναι, αφορά τις επικρατούσες αξίες μιας εποχής και μιας κοινωνίας, το Zeitgeist, τα «πνεύματα και τους ανέμους» νοοτροπιών και ιδεών που φυσούν στον συγκεκριμένο καιρό και τόπο. Στη νεωτερική εποχή μας, εποχή «πολυθεϊσμού των αξιών», με επίγειους «θεούς» που αντιμάχονται άγρια ο ένας τον άλλο, αυτό στρέφει την οπτική γωνία προς τους κοινωνικούς αγώνες για αναγνώριση: Τί λογής αξίες, ποια δικαιώματα;  

Προς τα που θα οδεύσουν αυτές οι αξίες, πρός ποια συγκεκριμένα περιεχόμενα; «Αυτό είναι κάτι που δεν εξαρτάται από τη θεωρία, αλλά από τους κοινωνικούς αγώνες του μέλλοντος», μας λέει ο Axel Honneth στο έργο του Αγώνας για Αναγνώριση – Η Ηθική Γραμματική των Κοινωνικών Συγκρούσεων (Kampf um Anerkennung - Zur moralischen Grammatik sozialer Konflikte, 1992).

Όσο κι αν χτίζονται νέα Καβαφικά τείχη από πιο λεπτά και πιο ανθεκτικά υλικά νέας τεχνολογίας, όσο και να «στενεύουν τα περάσματα», όσο και αν οι ατσάλινες βέργες του Βεμπεριανού κλουβιού γίνονται αόρατες και κουτουλάμε σαν τυφλοί πάνω τους, όσο και να μας ξεγελά η «δεύτερη φύση» που έφτιαξε η πρώτη νεωτερικότητα, το μέλλον παραμένει ανοιχτό και μη προβλέψιμο. Γιατί οι νοητικές, αξιολογικές-ηθικές και πολιτικές ικανότητες του έλλογου όντος άνθρωπος (δηλαδή όλα αυτά που λέμε «πνεύμα» και λόγος) δεν είναι «επινόηση», αλλά προέκυψαν και στηρίζονται πάνω στο φυσικό, βιολογικό υπόβαθρο, δηλαδή σ΄ αυτό που δημιούργησε εξελικτικά η ίδια η «πρώτη» φύση. Η μόνη πραγματικότητα που είναι απρόσβλητη από «μετα-αλήθειες», επειδή δεν είναι επινοημένη.

Γ. Ρ.

* How exquisitely the individual Mind
(And the progressive powers perhaps no less
Of the whole species) to the external World
Is fitted--and how exquisitely, too--
Theme this but little heard of among men--
The external World is fitted to the Mind;
And the creation (by no lower name
Can it be called) which they with blended might
Accomplish - this is our high argument.                                                                  

William Wordsworth (1770-1850),The Recluse, Part First, Book First – Home at Grasmere (816- 824), 1798
και The Excursion: Being a Portion of The Recluse, Preface, σελ. xiii, 1814  

 

Regina F. Titunik: Το μέλλον των σύγχρονων κοινωνιών: Πνευματική ανανέωση και ο Τελευταίος Άνθρωπος. 

Λέο Στράους, Μαξ Βέμπερ, Φρίντριχ Νίτσε σε «διάλογο»

Jürgen Habermas: Πολιτική ισχύς, εξουσία και επικοινωνία σύμφωνα με την Χάννα Άρεντ - Μια κριτική διερεύνηση

 

  

Αγώνες για αναγνώριση σε εποχή κρίσης και αποτυχίας:
Σε ποιους αναγνωρίζονται αξίες και δικαιώματα; Τί λογής αξίες, ποια δικαιώματα;

Ralf Fücks: Οικο-οπισθοδρομισμός και οικολογική ανανέωση: Η πράσινη επανάσταση

Mariana Mazzucato: A progressive green-growth narrative

 

Υπάρχει ακόμη «άνθρωπος» και ανθρωπισμός; Φουκώ και Χάιντεγκερ ή Τσόμσκυ και Μαρκούζε;

 

Albrecht Wellmer: On Spirit as a Part of Nature (Constellations, τ.16, τευχ. 2, 6/2009)