Τζων Ράσκιν: Unto This Last («Θέλω δὲ τούτῳ τῷ ἐσχάτῳ δοῦναι ὡς καὶ σοί», Ματθ. 20,14)

Τι μπορεί να σημαίνει «δίκαιη ανταμοιβή» της εργασίας; Ποιός κρίνει τι είναι δίκαιο; Ποιός αξιολογεί; Ποιός ορίζει κανόνες; Ποιός διασφαλίζει να εφαρμόζονται; Έχει ρόλο το κράτος; Είναι ανάγκη να υπάρχει ως κράτος πρόνοιας; Είναι η δημοκρατική πολιτική αυτή που πρέπει να ορίζει τους κανόνες;

Υπήρχαν πάντα εποχές όπως η τωρινή, στις οποίες πολλοί επικαλέστηκαν «αξιοκρατία» (meritocracy)· άλλοτε την έβλεπαν και υπό πρίσμα ηθοπλαστικό, τώρα εννοούν ένα είδος προσοντοκρατίας.

Άλλοτε, στην αναζήτηση αριστείας επικαλούνταν γνώσεις (knowledge) και ικανότητα (ability), τώρα μιλούν μόνον για δεξιότητες (skills). Σβήνοντας από τον λογαριασμό τους πιο συμπεριληπτικούς όρους αξιοσύνη, γνώσεις και ικανότητα, παραβλέπουν πόσο απόλυτα εξαρτημένο είναι αυτό που θεωρείται προσόν και δεξιότητα ενός ατόμου από το προϊόν της εργασίας του και μόνον, και από το πού καταλήγει αυτό το προϊόν. 

Όμως στον δεδομένο τύπο κοινωνίας, το προϊόν γίνεται «δεύτερη φύση». Το ποιός είναι άξιος, κρίνεται με κριτήρια «αξίες» οι οποίες δεν χαρακτηρίζουν τον ίδιο τον «άξιο» ως ανθρώπινο ον, αλλά το προϊόν του. Αυτές οι «αξίες» είναι φευγαλέες, ενδεχομενικές, ισχύουν μόνον υπό προϋποθέσεις και «συναρτήσει του χρόνου». Στην πραγματικότητα προσδιορίζονται από επίθετα ή από άλλα ουσιαστικά, τα οποία δεν βαθμολογούν τον «άξιο» αλλά το αποτέλεσμα της εκάστοτε δραστηριότητας του. Και ισχύουν μέχρι νεωτέρας. Ρευστός κόσμος, όπως έλεγε ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν.
Και πώς θα επιβιώνουν οι «λιγότερο άξιοι», ακόμη και οι «περιττοί άνθρωποι» με τις «σπαταλημένες ζωές» (πάλι ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν); Αυτοί πάντοτε υπήρχαν, πάντοτε θα υπάρχουν και θα είναι πολλοί. Και δεν ζούμε πια στην προχριστιανική Λακωνία. Το να προτείνεις ή να αποδέχεσαι ως μοίρα τους τον Καιάδα, είναι η ακραία βαρβαρότητα. Το να κάνεις πως δεν βλέπεις τους «λιγότερο άξιους», λές και δεν ξέρεις ότι θα υπάρχουν πάντα, εκτός από ακραία ανευθυνότητα είναι ακραίος ανορθολογισμός: Καταστρέφει ολόκληρες κοινωνίες, αφανίζει την δημοκρατία. 

Τέτοια θέματα απασχόλησαν τον Τζων Ράσκιν στα κοινωνικοπολιτικά γραπτά του, όπως είναι το μεγάλο δοκίμιο Unto This Last (1860 - «Θέλω δὲ τούτῳ τῷ ἐσχάτῳ δοῦναι ὡς καὶ σοί», Παραβολή των εργατών του αμπελώνος, Ματθ. 20,14), ή στο υπέροχο οικολογικό και κοινωνικό παραμύθι για παιδιά και για μεγαλύτερους Ο Βασιλιάς του Χρυσού Ποταμού.
Οι κοινωνικές φιλοσοφίες του Ράσκιν, του σύγχρονου του Φρίντριχ Ένγκελς αλλά και του φιλελεύθερου Τζων Στιούαρτ Μιλ, επίγονου ωφελιμιστή και ευαίσθητου διαμεσολαβητή με φιλελεύθερους, με σοσιαλιστές και με συντηρητικούς, διαμορφώθηκαν σε μια περίοδο γιγάντωσης της βιομηχανικής παραγωγής και της Βικτωριανής πόλης. Και οι τρείς είδαν την βρωμιά, την χυδαιότητα, τον αχαλίνωτο εγωισμό και την απληστία ως σύμβολα όλων των συμφορών του βιομηχανικού καπιταλισμού. Όλα τα δεινά της κοινωνίας ήταν ήδη φανερά στη Βρετανία της δεκαετίας του 1840. Όμως τα οράματα των δύο πρώτων ανδρών, οι δικές τους σοσιαλιστικές εναλλακτικές λύσεις αντί του επελαύνοντος lessaiz faire καπιταλισμού, οδηγούσαν σε πολύ διαφορετικούς δρόμους για το αύριο της πόλης, της κοινωνίας, του κόσμου.

John Ruskin - αυτοπροσωπογραφία

Για τον Ένγκελς, τον σοσιαλιστή εργοστασιάρχη του Μάντσεστερ με τον ακλόνητο ηθικό ανθρωπισμό (βλ. το νεανικό βιβλίο του Condition of the working classes in England, 1844 - ελληνικά), τον αρνητή της κοινωνικής τάξης του, το μέλλον ανήκε στη προέλαση της νεωτερικότητας, στην πλήρη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και της τεχνικής, από την οποία προσδοκούσε να καταλήξει ανατρεπτικά σε έναν εξανθρωπισμένο βιομηχανικό πολιτισμό με αταξική κοινωνία. Τον σοσιαλισμό τον δικό του (και του Μαρξ) τον αποκαλούσε επιστημονικό. Η θεωρία τους ήταν αιτιοκρατική: Σε τελευταία ανάλυση, το πιο βαθύ θεμέλιο της ήταν μια σχέση αιτίου και αποτελέσματος. Η έκρηξη των παραγωγικών δυνάμεων θα προκαλέσει ριζική μεταβολή στις σχέσεις παραγωγής, όπως στον Δεύτερο Νόμο του Νεύτωνα η δύναμη προκαλεί επιτάχυνση, δηλαδή ριζική μεταβολή στην ορμή ενός σώματος, άρα αλλαγή στην κίνηση του.

Ο Ράσκιν, ο ασυμβίβαστος κριτικός της τέχνης, της πολιτισμικής κατάστασης και της κοινωνίας του καιρού του, ο ζωγράφος και δάσκαλος, το αξιοπρεπές μέλλον το έβλεπε στην διατήρηση ή αναστήλωση προβιομηχανικών-προκαπιταλιστικών παραδόσεων, οι οποίες, μαζί με τον πολύ «Μεσαίωνα», περιείχαν εντούτοις μιαν «άλλη αξιοκρατία». Με δικαιοσύνη και κοινωνική συνοχή. Μια ηθική εξέγερση όμοια με του Ένγκελς, στην περίπτωση Ράσκιν γέννησε μια σκέτη ουτοπική προσδοκία. Καμιά σχέση με επιστήμη, με αίτια και με αποτελέσματα.

Όσο για τον τρίτο, τον Μιλ, ο φιλελευθερισμός του τον οδηγούσε σε μιαν άλλη προοδευτική αισιοδοξία για το μέλλον. Διαφορετική από του Ένγκελς, καθόσον δεν επαγγέλονταν ανατροπές και επαναστάσεις, ωστόσο στην ουσία πολύ συγγενική και εξίσου αιτιοκρατική: Η πρόοδος της οικονομίας, των παραγωγικών δυνάμεων, ήταν αυτή που θα έφερνε ελευθερία, δικαιοσύνη και ευημερία για όλους. Και τα επιχειρήματα του Μιλ ήταν κυρίως «επιστημονικά», των νέων επιστημών της κοινωνιολογίας και της οικονομίας.

Ο Τζων Ράσκιν έζησε στην Βικτωριανή εποχή (δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, για την ακρίβεια η Βικτωρία βασίλευσε από το 1837 έως το 1901). Το ίδιο και ο Φρίντριχ Ένγκελς, αλλά επίσης ο Κάρολος Μαρξ ως μετανάστης στο Λονδίνο, ο Τζων Στιούαρτ Μιλ, ο Κάρολος Ντίκενς, ο Τόμας Καρλάιλ, ο Ουίλιαμ Μόρρις. Τα ιδανικά του Ράσκιν για τον πολιτισμό, για το δικό του είδος σοσιαλισμού, για μια οικολογική-ηθική στροφή των συνειδήσεων που θα διώξει από τον ουρανό το μαύρο «καταιγιδοφόρο σύννεφο του 19ου αιώνα» (The Storm-Cloud of the Nineteenth Century → pdf) ή για άλλα σημαντικά πράγματα, ήταν και αυτά ουτοπικά, όπως οι προσδοκίες του· μυθοποίησαν και εξιδανίκευσαν ένα προκαπιταλιστικό παρελθόν, με πολλή αφέλεια και εξιδανίκευση βαρβαροτήτων που είναι λογικά αδύνατο να ωραιοποιηθούν. 

Όμως, ας μην αυταπατώμαστε για την άλλη πλευρά, τους προοδευτικούς Βικτωριανούς: Ήταν λιγότερο απλοϊκές και αφελείς οι προσδοκίες του Μαρξ, του Ένγκελς, αλλά και του φιλελεύθερου ωφελιμιστή Μιλ ότι η πρόοδος της οικονομίας και η έκρηξη των παραγωγικών δυνάμεων θα έφερνε - με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, αλλά πάντως ως σχέση αιτίου και αποτελέσματος - ελευθερία, δικαιοσύνη και ευημερία για όλους; Ή, τώρα πια, μετά από σχεδόν δύο αιώνες, εκείνες οι «επιστημονικές» εικασίες αποδείχθηκαν, και αυτές, αφελείς ιδεαλιστικές φαντασιοπληξίες;

Παρόλα αυτά, έστω και λιγότερο από τις άλλες φαντασιοπληξίες, εκείνες που αποκαλούμε προοδευτικές, και οι ιδέες του Ράσκιν επηρέασαν πολύ και πολλούς, ιδίως μετά τον θάνατό του. Από το βρετανικό εργατικό κίνημα μέχρι τον Μαχάτμα Γκάντι. Και συνεχίζουν, με τον τρόπο τους, να μιλούν - και αυτές - για τον δικό μας κόσμο· για τον Βορρά και τον Νότο του πλανήτη, και για την ίδια την «μεταβιομηχανική Δύση» στην ώρα της δύσης της. 
Ο Ράσκιν κύτταζε προς το παρελθόν - όπως ο άγγελος της Ιστορίας του Βάλτερ Μπένγιαμιν - και έπλεκε τον μύθο του παρελθόντος· όμως, στράφηκε προς το παρελθόν για χάρη της εύλογης κριτικής του παρόντος του και, κυρίως, εξαιτίας ενός μέλλοντος που του προκαλούσε φόβο. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, οι μύθοι για το παρελθόν που κατασκεύασε ο Ράσκιν στα μέσα του 19ου Αιώνα, λένε ακόμη και τώρα πράγματα, τα οποία, κατά παράδοξο τρόπο, απομυθοποιούν το παρόν του 21ου.  

Γ. Ρ.

Μάικλ Νόρρις: Τζων Ράσκιν - Μια φωνή από τον 19ο αιώνα μιλά για τις σημερινές κοινωνίες της ανισότητας

 

The Ruskin Research Centre and Library, Lancaster University

 
John Ruskin: Ο Βασιλιάς του Χρυσού Ποταμού. Ένα παραμύθι για την πλεονεξία και την καταστροφή που προκαλεί (1850)
 

Το κείμενο στα αγγλικά:  The King of the Golden River or The Black Brothers: A Legend of Stiria (με εικονογράφηση Ρίτσαρντ Ντόυλ)

Ελληνική έκδοση (μτφ. Γιώργος Μπλάνας) : Ο βασιλιάς του χρυσού ποταμού ή Οι μαύροι αδελφοί - Ένας θρύλος από τη Στυρία

  

John Ruskin - Chasing the Storm Cloud  (Lakeland Arts)

  
  

Το παλιό έχει πεθάνει, το καινούργιο μάς έχει γίνει πρόβλημα

 
Ο εγκλωβισμός στα όρια της οικονομίας: Φαντασιοπληξίες αριστερών ιδεολόγων

 

Κρίστοφερ Λας: Πρόοδος, η τελευταία δεισιδαιμονία

Νίκο Πεχ: Καταστροφική οικονομική μεγέθυνση. Η θύελλα της προόδου και τα ερείπια που αφήνει πίσω της

 

Αγώνες για αναγνώριση σε εποχή κρίσης και αποτυχίας: Σε ποιους αναγνωρίζονται αξίες και δικαιώματα; Τί λογής αξίες, ποια δικαιώματα;