Καρλ Σλέγκελ: Η Ουκρανία διδάσκει την λοιπή Ευρώπη - «Η Ευρώπη είναι τώρα μόνη και όλα επαφίενται στον εαυτό της»

Karl Schlögel : Von der Ukraine lernen. Verhaltenslehren des Widerstands («Μαθαίνοντας από την Ουκρανία: Μαθήματα Αντίστασης)»  →  pdf

 

Το ονομαστό Βραβείο Ειρήνης των Γερμανών εκδοτών και βιβλιοπωλών για το έτος 2025 απονεμήθηκε στον ιστορικό Καρλ Σλέγκελ (Karl Schlögel). Οι ερευνητικές μελέτες και τα πολυάριθμα βιβλία του Σλέγκελ επικεντρώνονται στην ιστορία και το παρόν της Ανατολικής Ευρώπης, ιδίως στην σύγχρονη Ρωσία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες-μέλη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, στην ιστορία του σταλινισμού, στην ρωσική διασπορά, στην πολιτισμική ιστορία της Ρωσίας και της λοιπής Ανατολικής Ευρώπης, καθώς και στα θεωρητικά προβλήματα της ιστορικής αφήγησης.

Από το 1950 οπότε θεσπίσθηκε το βαραβείο, μεταξύ των άλλων βραβευθέντων είναι νομπελίστες όπως ο Άλμπερτ Σβάιτσερ (1951, Νόμπελ Ειρήνης), Χέρμαν Έσσε (1955), η Νέλλυ Ζαχς (1965), η Λευκορωσίδα Σβετλάνα Αλεξίεβιτς (2013), ο Ινδός οικονομολόγος Αμάρτια Σεν (2020) και ο Ορχάν Παμούκ (2005), καθώς επίσης ο Σενεγαλέζος ποιητής και πολιτικός Λεοπόλντ Σεντάρ Σανγκόρ (1968), o φιλόσοφος Έρνστ Μπλοχ (1967), η Λέσχη της Ρώμης (ως οργανισμός, 1973), ο Βάτσλαβ Χάβελ (1989), ο Γιούργκεν Χάμπερμας (2001) και η Πολωνο-Αμερικανίδα ιστορικός Άνν Άπλμπαουμ (2024, βλ. και στον παρόντα ιστότοπο). 

To κείμενο είναι η ομιλία του κατά την παραλαβή του βραβείου.

[«Όποιος θέλει την ειρήνη, μιλά για τον πόλεμο» - Βάλτερ Μπένγιαμιν]

[...] Για μένα είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι αυτό το βραβείο μου δίνει την ευκαιρία να μιλήσω σε τούτο τον σημαντικό από ιστορική άποψη τόπο· και μάλιστα, καθώς βρισκόμαστε όχι μόνον στο 75ο έτος από την καθιέρωση του Βραβείου Ειρήνης, αλλά και εν μέσω της νέας παγκόσμιας αταξίας.

Παρατηρώντας αυτήν την νέα κατάσταση, συνειδητοποιούμε με τον πιο οδυνηρό τρόπο τα όρια της ικανότητας μας να κρίνουμε τα συμβαίνοντα και να καταλήγουμε σε συμπεράσματα. Συμβαίνουν τα πιο τερατώδη πράγματα: Μπροστά στα μάτια μας, κάθε μέρα και κάθε νύχτα, ρωσικοί πύραυλοι χτυπούν ουκρανικές πόλεις και η Ευρώπη φαίνεται ανήμπορη ή απρόθυμη να τις προστατεύσει. Μείναμε άναυδοι μάρτυρες του δολοφονικού πογκρόμ της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου 2023 και μετά της μετατροπής της Γάζας σε πεδίο μάχης με δεκάδες χιλιάδες αμάχους να είναι τα θύματα. Ο κόσμος δεν δίνει καμιά σημασία στις Αποκαλυψιακών διαστάσεων σκηνές του εμφυλίου πολέμου στο Σουδάν. Αλλά πού, αν όχι εδώ στην Paulskirche [Paulskirche, ο Ναός του Αποστόλου Παύλου]1 της Φρανκφούρτης, είναι το κατάλληλο μέρος για να μιλήσουμε για τρόπους διαφυγής από τον πόλεμο και για να λάβουμε σοβαρά υπόψη το απόφθεγμα του Βάλτερ Μπένγιαμιν: «Όποιος θέλει την ειρήνη, μιλά για τον πόλεμο».2 Ή, σε μια παλαιότερη εκδοχή, «si vis pacem, para bellum».
Όποιος ανατρέχει στις μέχρι τώρα απονομές τούτου του Βραβείου Ειρήνης - και αυτό είναι εύκολο με ένα κλικ στην ιστοσελίδα του - εκ πρώτης όψεως μπορεί να σχηματίσει την εντύπωση, ότι για το θέμα «πόλεμος και ειρήνη» όλα έχουν ήδη ειπωθεί. Άν διαβάσεις τις ομιλίες στις απονομές, μοιάζουν με χρονικό της πνευματικής κατάστασης στην μεταπολεμική Γερμανία. Αρχικά, στα πρώτα χρόνια, όλα επισκιάζονταν ακόμη από τον πρόσφατα τερματισμένο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και την καταστροφή που είχε σαρώσει τον κόσμο εκκινώντας από τη Γερμανία. Ο χώρος της τελετής απονομής μόλις είχε αναστηλωθεί από τα ερείπια.

[Η αυταπάτη περί «τέλους της ιστορίας»: Από τον Ψυχρό Πόλεμο στο τέλος της μεταπολεμικής εποχής και τώρα σε μια νέα προπολεμική;]

Παρατηρώντας εκ των υστέρων, είναι σαφές ότι οι επόμενες δεκαετίες σε καμία περίπτωση δεν ήταν μια ειδυλλιακή εποχή ειρηνικής συνύπαρξης, αλλά Ψυχρός Πόλεμος, εποχή της ισορροπίας του τρόμου, της πάντα παρούσας πιθανότητας μιας ολίσθησης στην πυρηνική αυτοκαταστροφή. Η πτώση του Σιδηρού Παραπετάσματος και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου δεν έφεραν το τέλος της ιστορίας στην Ευρώπη, αλλά μια περίοδο κατά την οποία, μετά την εξαφάνιση του ανταγωνισμού δύο συστημάτων, οι λόγοι για μια μεγάλη στρατιωτική σύγκρουση μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων φαινόταν και αυτοί να έχουν καταστεί παρωχημένοι. Οι Γιουγκοσλαβικοί Πόλεμοι, όπως έγινε έγκαιρα ιδιαίτερα αντιληπτό από διορατικούς παρατηρητές, ήταν ήδη προαναγγελία του τέλους της μεταπολεμικής εποχής. Η εποχή αυτή έληξε με την ρωσική κατοχή της Κριμαίας την άνοιξη του 2014 και η λήξη της επισφραγίστηκε οριστικά με την εισβολή ρωσικών στρατευμάτων στις 24 Φεβρουαρίου 2022. Έτσι άνοιξε η πόρτα προς μια νέα προπολεμική εποχή.
Η μελέτη της γενεσιουργού αιτίας των πολέμων και των περίπλοκων δρόμων προς την ειρήνη προσφέρει ένα απείρως πλούσιο υλικό για το τι μπορεί και τι δεν μπορεί να επιτύχει η διπλωματία. Πρώτα πρέπει να σιγήσουν τα όπλα και να τερματιστούν οι σκοτωμοί, να αποδυναμωθεί ο επιτιθέμενος, ίσως μετά να επιτευχθεί μια συνθήκη ειρήνης η οποία μπορεί στη συνέχεια να οδηγήσει σε συμφιλίωση. Ωστόσο δεν υπάρχουν καθολικά εφαρμόσιμες συνταγές, καθώς η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Έτσι συνειδητοποιούμε ότι, παρ' όλες τις γνώσεις, παρ' όλη την συσσωρευμένη πείρα των προηγούμενων γενεών, πρέπει να ξεκινήσουμε από την αρχή· και βλέπουμε ότι εν μέσω βαθιάς αμηχανίας δεν βρίσκουμε λέξεις για να περιγράψουμε τι συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας.

Μετά τον συναγερμό, στο καταφύγιο

[Τώρα συμβαίνουν πράγματα αδιανόητα - Οι εμπειρίες μας δεν μας βοηθούν να τα κατανοήσουμε]

Οι έννοιες με τις οποίες προσπαθούμε να κατανοήσουμε τις νέες συνθήκες και καταστάσεις είναι ανεπαρκείς. Μένουμε άφωνοι μπροστά σε ό,τι συμβαίνει. Αυτό είναι κάτι πολύ περισσότερο από απλή έλλειψη εννοιολογικών εργαλείων ή ταλέντου στον χειρισμό της γλώσσας. Είναι μάλλον η κατάρρευση ενός ορίζοντα εμπειρίας εντός του οποίου μεγαλώσαμε, ενηλικιωθήκαμε και γεράσαμε· όλα όσα έχουμε συσσωρεύσει στη διαδρομή μιας ζωής, φαίνονται να αμφισβητούνται, να απαξιώνονται, ή μάλλον να είναι ένας σωρός ερειπίων. Δεν μπορούσα να φανταστώ, μου ήταν αδιανόητο, ότι η Ρωσία θα οπισθοδρομούσε για άλλη μια φορά σε εποχές στις οποίες όλα, από πολλές απόψεις θα προσομοίαζαν με τις πρακτικές του σταλινισμού, για την μελέτη του οποίου είχα αφιερώσει πολλά χρόνια της ζωής μου. Δεν μπορούσα να φανταστώ μιαν Αμερική, μια χώρα που είχα γνωρίσει ως φοιτητής, στην οποία θα μπορούσε μια μέρα να εξαπλωθεί ο φόβος ενός αυταρχικού καθεστώτος. Μου ήταν εντελώς ξένη η σκέψη ότι και στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία, κάποια πράγματα θα μπορούσαν να γλιστρήσουν προς επικίνδυνο κατήφορο.

Αλλά προπαντός, δεν μπορούσα να φανταστώ ένα πράγμα: Ότι ο πόλεμος, δηλαδή κάτι που γνώριζα μόνο από την τηλεόραση ή τα ντοκιμαντέρ, θα μπορούσε να γίνει κάτι πραγματικό στην κοντινή γειτονιά μας. Όμως αυτό ακριβώς συνέβη. Και μου φαίνεται ότι τώρα είναι η σειρά μας - αν μου επιτρέπεται να χρησιμοποιήσω αυτό το συλλογικό «μας» - η σειρά της γενιάς η οποία έχει συνηθίσει και έχει κακομάθει από μια φαινομενικά ειρηνική εποχή, να ξανασκεφτεί τα πάντα από την αρχή. Πρέπει να κάνουμε ένα είδος ισολογισμού και ελέγχου. Πρέπει να το κάνει μια γενιά που είχε απίστευτη τύχη και τώρα δυσκολεύεται απίστευτα να αποχαιρετήσει αυτή την τύχη της, να εξοικειωθεί με την πραγματικότητα ενός πολέμου στην Ευρώπη και με όλα όσα αλληλοσυνδέονται με αυτόν.

Το Κέντρο βρίσκεται Ανατολικά, 1998

[Η εποχή που «έλιωναν οι πάγοι» - H οικείωση ενός Δυτικοευρωπαίου με την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, αλλά και με την Ρωσία]

Τι απελευθέρωση ήταν εκείνη που νοιώσαμε, όταν βγήκαμε από τα όρια του διχασμένου κόσμου του Ψυχρού Πολέμου και προχωρήσαμε πέρα ​​από τη διαχωριστική γραμμή που χαράχτηκε μεταξύ Ανατολής και Δύσης ή σκάψαμε το χώμα και περάσαμε κάτω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα! Προσωπικά δεν είχα οικογενειακούς δεσμούς με την Ανατολική Ευρώπη, ωστόσο ο πατέρας μου ως στρατιώτης είχε σταλεί στον πόλεμο από την 1η Σεπτεμβρίου 1939 και το μεγαλύτερο μέρος του πολέμου το πέρασε στο Ανατολικό Μέτωπο και στην Ουκρανία. Έτσι, στην δική μου περίπτωση, η υπέρβαση αυτής της διαχωριστικής γραμμής συνέβη πολύ νωρίς.

Πολύ νωρίς, είχα μάθει ότι πέρα ​​από τη διαίρεση της Ευρώπης σε Ανατολή και Δύση, σε σοσιαλισμό και καπιταλισμό, υπήρχε και μια άλλη, τρίτη Ευρώπη,  η οποία δεν ήταν ταυτόσημη με μιά από τις άλλες: Υπήρχε και η χαμένη Μέση ή Κεντρική Ευρώπη. Έτσι ξεκίνησε ένα ταξίδι ανακάλυψης σε μια περιοχή η οποία, εκείνη την εποχή, είτε δεν προσέλκυε ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην μεταπολεμική Δυτική Γερμανία, είτε την έβλεπαν, ως επί το πλείστον, μόνον από την οπτική γωνία των ανθρώπων που παρατηρούν τον εχθρό.

Όπως πάντα, οι βιογραφικές συμπτώσεις παίζουν καθοριστικό ρόλο: Τα μαθήματα Ρωσικής γλώσσας σε ένα Βαυαρικό οικοτροφείο, η ατμόσφαιρα του «λιώσιμου των πάγων» και της ειρηνικής συνύπαρξης στην δεκαετία του 1960, πρώτα-πρώτα το ποίημα του Γεβγκένι Γεβτουσένκο Μπάμπι Γιαρ και το μυθιστόρημα του Μπαρίς Παστερνάκ Δόκτωρ Ζιβάγκο, αλλά πάνω απ' όλα οι έντονες εντυπώσεις από τα πρώτα ταξίδια μου στην Πράγα και στην τότε Σοβιετική Ένωση. Χάρις σ' εκείνα τα ταξίδια, η Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη έπαψε να είναι για μένα ένα απλό θέμα ανάγνωσης βιβλίων, ακαδημαϊκής κατάρτισης· έγινε κάτι που είχε να κάνει με τους ανθρώπους, με τα τοπία και με τους ιστορικούς τόπους που επρόκειτο να μελετήσω. Αυτά πολύ πριν από το διάσημο δοκίμιο του Μίλαν Κούντερα (1983) Un Occident kidnappé ou La tragédie de l'Europe centrale. Η ατμόσφαιρα της Άνοιξης της Πράγας, οι συναντήσεις και οι φιλίες με αντιφρονούντες και μετανάστες, και η ιδέα ότι τα κινήματα της αντιπολίτευσης σε Ανατολή και Δύση έπρεπε να βρουν ένα κοινό έδαφος που υπερβαίνει το Τείχος, ίσως ακόμη και να χτίσουν μια γέφυρα που θα συνδέσει διανοούμενους και εργάτες. Ο νοητικός χάρτης της Ευρώπης είχε ήδη μετατοπιστεί πριν από την πτώση του Μεγάλου Συνόρου. Σε κύκλους αντιφρονούντων στη Βουδαπέστη, στη Βαρσοβία, στο Βερολίνο και στις κουζίνες της Μόσχας, ήδη γίνονταν συζητήσεις οι οποίες σύντομα θα οδηγούσαν στις επαναστάσεις στην Ανατολική Ευρώπη.

Ήταν μια συναρπαστική εποχή της συνωμοσίας υπεράνω συνόρων, νέων αναγνώσεων και λήψης νέων μαθημάτων και εποχή ανακάλυψης συνδέσεων οι οποίες δημιούργησαν έναν νέο πολιτισμικό χώρο πέρα ​​από την διχοτομία του μοιρασμένου σε δυό στρατόπεδα κόσμου. Άνοιξε και ξαναήρθε στην επιφάνεια ο ιστορικός χώρος μιας τεράστιας γλωσσικής και πολιτισμικής ποικιλομορφίας, ο οποίος είχε βυθιστεί στην αφάνεια με τον πόλεμο, τις γενοκτονίες και τις απελάσεις. Οι άνθρωποι βρίσκονταν ήδη σε ένα διαρκές ταξίδι στην ζώνη του θανάτου ανάμεσα στις αυτοκρατορίες του Χίτλερ και του Στάλιν, κινούνταν πάντα μέσα σε έναν χώρο διπλής εμπειρίας στον οποίο, όπως μπορούσε να μάθει κανείς, δεν υπήρχε καμία διαφυγή, καμία δυνατότητα να δραπετεύσει· ήταν ένας τόπος όπου είσαι απόλυτα ευάλωτος.

Μετά την εξερεύνηση αυτού του χώρου και την συμφιλίωση με την ιστορία του, σύντομα ακολούθησε η μεταμόρφωση του πολιτικού χάρτη του. Με την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, η μεταμόρφωση αυτή, διαπέρασε και τα σύνορα της τελευταίας πολυεθνικής αυτοκρατορίας. Όμως ο δρόμος για την επίτευξη της πλήρους ανεξαρτησίας και ελευθερίας της Ουκρανίας ήταν ακόμα μακρύς. 

Στον Σιδηροδρομικό Σταθμό: Ο πατέρας φεύγει για το μέτωπο

[Ουκρανία, ήταν η τελευταία terra incognita της Ευρώπης - Χρειάστηκε ο πόλεμος για να βγει από την σκιά, αλλά με τραγικό τρόπο]

Χρειάστηκε να συμβούν η Επανάσταση του Μαϊντάν και ένας πόλεμος, για να δούμε τελικά και την Ουκρανία να προβάλλει έξω από τo σκοτεινό περιθώριο στο οποίο την καταδίκαζε μια στενή, δυτικοκεντρική αντίληψη. Έπαψε να είναι terra incognita, ένα αόρατο σημείο. Μέσω της τηλεοπτικής οθόνης, με τα ρεπορτάζ και με τους πρόσφυγες που ήρθαν εδώ σε εμάς, έγινε παρουσία και παρόν, έγινε μια μεγάλη και όμορφη χώρα, μια Ευρώπη σε μικρογραφία, δεδεμένη με τον κόσμο με αμέτρητα νήματα: Το χιλιετές Κίεβο, το Χάρκοβο, μια μητρόπολη του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, η Οδησσός, από τη μεγάλη σκάλα της οποίας, την κατηφορική προς το λιμάνι,3 μπορεί κανείς να αγναντέψει ολόκληρο τον 20ό αιώνα, το Λβιβ, η Λεόπολις, το Λβόφ, το Λβόβ, το Λέμπεργκ, μια πόλη κάτι περισσότερο από απλώς η «Μικρή Βιέννη», μια πλούσια πολιτισμική πηγή για ολόκληρη την ήπειρο. Η Ουκρανία ως πρίσμα που αντανακλά όλες τις ευρωπαϊκές εμπειρίες στον «αιώνα των άκρων» [Eric Hobsbawm, The Age of Extremes - The Short Twentieth Century, 1914–1991]: Σκηνικό των επαναστάσεων, του εμφυλίου πολέμου και των παγκοσμίων πολέμων, του Χολόντομορ 4  και του Ολοκαυτώματος. Και τελικά, μετά από δεκαετίες αγώνων, σκηνικό της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας.
Όμως μετά ήρθε η κατάληψη της Κριμαίας από την Ρωσία. Πριν από δέκα χρόνια, έχοντας επιστρέψει από το Χάρκοβο, το Ντόνετσκ, τη Μαριούπολη και την Οδησσό, έγραψα:

«Δεν ξέρουμε πώς θα τελειώσει ο αγώνας για την Ουκρανία· δεν ξέρουμε αν η Ουκρανία θα αντέξει στην Ρωσική επιθετικότητα ή θα υποκύψει σε αυτήν. Είτε θα πέσουν τα γόνατα. Δεν ξέρουμε αν οι Ευρωπαίοι, η Δύση, θα την υπερασπιστούν ή θα την εγκαταλείψουν· δεν ξέρουμε αν η Ευρωπαϊκή Ένωση θα αντέξει ενωμένη ή θα αποσυντεθεί. Μόνον ένα είναι σίγουρο: Η Ουκρανία δεν θα εξαφανιστεί ποτέ από τον χάρτη μέσα στο μυαλό μας».

Η Ρωσία του Πούτιν είναι αποφασισμένη να σβήσει την ανεξάρτητη και ελεύθερη Ουκρανία από τον χάρτη της Ευρώπης. Ο Πούτιν το έχει δηλώσει ανοιχτά και το αποδεικνύει μέρα με τη μέρα από τότε ότι αυτό που λέει το εννοεί. Καμία λέξη δεν μπορεί να συγκριθεί με τις εικόνες καταστροφής. Δεν υπάρχει καμία φρικαλεότητα που δεν την έχουν διαπράξει τα στρατεύματά του. Τίποτα και κανείς δεν έχει ξεφύγει από το να γίνει στόχος drones και πυραύλων: Αγορές, κατοικημένες περιοχές, μουσεία, νοσοκομεία, λιμενικές εγκαταστάσεις, σιδηροδρομικοί σταθμοί. Βομβαρδίζονται πόλεις οι οποίες μόλις πρόσφατα άρχιζαν να παίρνουν νέα μορφή, με νέα αεροδρόμια, νέες οδούς μεταφοράς, ξενοδοχεία. Οι πόλεις γίνονται έδαφος για ανθρωποκυνηγητό με drones. Το σκόπιμο χτύπημα του πυραύλου το ακολουθεί ένα σκόπιμο χτύπημα εναντίον της ομάδας διάσωσης. Οι βιομηχανικοί γίγαντες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης μετατρέπονται και αυτοί σε ερείπια, όπως ακριβώς εκκλησίες, μοναστηριακά συγκροτήματα και σανατόρια. Αυτό που κάποτε ήταν το Ουκρανικό Ρουρ δεν υπάρχει πια. Αν η χώρα δεν μπορεί να κατακτηθεί, τότε πρέπει τουλάχιστον να καταστραφεί, να καταστεί ακατοίκητη. Ένας νέος όρος κυκλοφορεί: Πολεοκτονία. Ερημιές του 21ου αιώνα, ανατιναγμένα φράγματα και γέφυρες, πλημμυρισμένα τοπία, τα εξαιρετικά γόνιμα χωράφια της Μαύρης Γης (black earth) καμένα και μολυσμένα για γενιές, εθνοκάθαρση και απαγωγή δεκάδων χιλιάδων παιδιών, κατεχόμενα εδάφη ως ένα απέραντο στρατόπεδο συγκέντρωσης υπό τον έλεγχο πολέμαρχων και εγκληματιών. Η καταστροφή που έχει φέρει η Ρωσία του Πούτιν στην Ουκρανία έχει πολλά ονόματα: Ιμπεριαλισμός, αναθεωρητισμός, κράτος μαφίας, φασισμός, ρατσισμός. Τα εγκλήματά του έχουν καταγραφεί και αποθηκευθεί σε άπειρο αριθμό εικόνων τραβηγμένων σε ζωντανό χρόνο. Τα ονόματα των δραστών, είτε στο μέτωπο, είτε στους θαλάμους βασανιστηρίων, είτε στα αρχηγεία προπαγάνδας και διοίκησης, είναι σίγουρο ότι θα αποκαλυφθούν.

Alexander Gauland, πρώην πρόεδρος της Κοινοβουλευτικής ομάδας του λαϊκοφασιστικού κόμματος AfD: «Η Ρωσία είναι ο πιο παλιός σύμμαχός της Γερμανίας»

[Russlandversteher ή Putinversteher: Η γερμανική παραλλαγή όσων «αισθάνονται κατανόηση» για αυτό που κάνει η Ρωσία]
Είναι εκπληκτικό πόσος χρόνος ξοδεύτηκε στην Γερμανία, για να συνειδητοποιηθεί με τι έχει να κάνει κανείς όταν βρίσκεται μπροστά στην Ρωσία του Πούτιν. Ό,τι κι αν έπαιξε ρόλο γι' αυτό - εξαρτήσεις δημιουργημένες από την πορεία της ιστορίας, πολιτισμικές συγγένειες, νοσταλγία και συναισθηματισμός, τα οικονομικά συμφέροντα, μέχρι και η διαφθορά - είναι ένα τεράστιο πεδίο για ιστορική αποσαφήνιση και για διερεύνηση που δεν θα λυπάται κανέναν. Υπήρχαν πολλοί που «αισθάνονταν κατανόηση για την Ρωσία» (Russlandversteher), αλλά πολύ λίγοι την κατανοούσαν πραγματικά. Εάν δεν ήταν έτσι, θα μας είχαν εξηγήσει τι επρόκειτο να συμβεί και θα μας προειδοποιούσαν ότι οι κατηγορίες της σκέψης που χρησιμοποιούνταν για να καταλάβουν κάποιοι την αυτοκρατορία του Πούτιν ήταν μάλλον γεννήματα ευσεβών πόθων και ευπιστίας. Αντ' αυτού, ομολογούν τώρα ότι οι ικανότητες τους δεν ήταν επαρκείς απέναντι σ΄ αυτή την μορφή του κακού - ή όποιον άλλο όρο επινοήσουν για αυτήν.

Πόσο πιο εύκολο και βολικό ήταν να ριχτεί το σφάλμα στο ΝΑΤΟ ή ακόμη και στην συλλογική Δύση! Μέχρι σήμερα, η αναζήτηση ενός βαθύτερου νοήματος στην πολιτική του Πούτιν δεν έχει τελειώσει. Οι λόγοι που κατονομάστηκαν περιλαμβάνουν: Την ταπείνωση της πρώην υπερδύναμης, τους φόβους περί περικύκλωσης, την ανάγκη για ασφάλεια και τον αγώνα για αναγνώριση. Σ΄ αυτούς αντιστοιχεί η ιδέα ότι οι παρεξηγήσεις μπορούν να ξεκαθαριστούν με συζητήσεις βασισμένες σε επιχειρήματα και να γίνει διαπραγμάτευση για συμφωνία. Ωστόσο, ο ίδιος ο Πούτιν έχει αρνηθεί από την αρχή την ιδέα ότι θα σεβαστεί επιχειρήματα ή έστω διαδικαστικούς κανόνες. Απλώς αναποδογύρισε το τραπέζι στο οποίο υποτίθεται ότι θα γίνονταν διαπραγματεύσεις και συνομιλίες με καθορισμένους κανόνες και δήλωσε μεγαλοπρεπώς ότι η παραβίαση αυτών των κανόνων είναι το σύστημα, πολύ πριν γίνει της μόδας ο όρος «disruption». Ήταν και είναι ο δάσκαλος της κυριαρχίας μέσω της κλιμάκωσης, της κατόπιν υπολογισμού εντατικοποίησης των συγκρούσεων, συμπεριλαμβανομένου του κατόπιν υπολογισμού γκρεμίσματος του πυρηνικού ταμπού. Ο φόβος είναι το πιο σημαντικό του όπλο και το πραγματικό του ταλέντο έγκειται στη διαχείριση αυτού του φόβου. Μέχρι σήμερα φαντασιώνεται ότι είναι ο κυρίαρχος αυτής της διαδικασίας του φόβου και δεν του το αμφισβητούν.

Απειλές εναντίον της Ευρώπης

[Τα πράγματα ήρθαν αλλιώς - Αποτέλεσμα, μίσος εναντίον της Ευρώπης]
Όμως δεν ήταν μοιραίο να πάνε όλα σύμφωνα με το σχέδιο του: Blitzkrieg, ένας κεραυνοβόλος πόλεμος με στόχο, αυτή τη φορά την Ουκρανία, κατάληψη της πρωτεύουσας, παρέλαση νίκης στην κεντρική λεωφόρο του Κιέβου Χρεστσάτικ, περικύκλωση του Χάρκοβου. Τα πράγματα εξελίχθηκαν αλλιώς. Και επειδή μόλις και μετά βίας σημειώνει μικρές επιτυχίες στο μέτωπο, παρόλο που θυσιάζει εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς και τραυματίες, τα βάζει με τον ανυπεράσπιστο άμαχο πληθυσμό. Το σύνθημά του είναι απλό: «Θα σας εξοντώσουμε όπου κι αν βρίσκεστε. Δεν θα έχετε καμία ευκαιρία, παρά μόνον να παραδοθείτε». Και η διπλωματία είναι απλά και μόνον ένα μέσο για να αγοράζει χρόνο, γιατί πιστεύει ότι ο χρόνος λειτουργεί υπέρ του. Οι ενορχηστρωτές στον κύκλο του το λένε ανοιχτά: «Ευρωπαίοι, θα σας σπάσουμε την σπονδυλική στήλη».

Αυτά που λέω είναι Ρωσοφοβία; Αυτό το επιχείρημα ανήκει στο ρεπερτόριο μιας ρητορικής εκφοβισμού, προκειμένου να δυσφημιστεί η κριτική εναντίον του καθεστώτος του Πούτιν ως συκοφαντία κατά της Ρωσίας. Όμως αυτό δεν μπορεί να με επηρεάσει· είμαι ένας από εκείνους οι οποίοι, από τα νιάτα τους, είναι γοητευμένοι από τον ρωσικό πολιτισμό και έχουν αφιερώσει μια ολόκληρη ζωή ως διαμεσολαβητές για να τον προωθήσουν. Με πονάει πολύ, πάρα πολύ, όταν φίλοι και συνάδελφοι βρίσκονται σήμερα σε κίνδυνο και εξαναγκάζονται να αυτοεξοριστούν. Η εργαλειοποίηση του κύρους του ρωσικού πολιτισμού, ασφαλώς παίζει σημαντικό ρόλο στην επιδίωξη της πραγματοποίησης των αυτοκρατορικών φιλοδοξιών του Πούτιν - του Русский Мир, του ρωσικού κόσμου που δεν γνωρίζει σύνορα, ως ήπια δύναμη. Η ρητορική του εκφοβισμού και του ηθικού εκβιασμού περιλαμβάνει φυσικά την δυσφήμιση της ουκρανικής ηγεσίας ως Ναζί και την καλλιέργεια της καχυποψίας εναντίον των Γερμανών για τον ναζισμό. Η Μπούντεσβερ, ο στρατός της σημερινής δημοκρατικής Γερμανίας, στιγματίζεται ως διάδοχος της Βέρμαχτ, ενώ ο ρωσικός πόλεμος κατά της Ουκρανίας διαστρέφεται ως συνέχεια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου κατά του φασισμού. Όλα τα εγκλήματα που έχει διαπράξει η Ρωσία αποδίδονται αδίστακτα στους Ουκρανούς· από την κατάρριψη του αεροσκάφους MH17 (Malaysia Airlines Flight 17) μέχρι τις δολοφονίες στους δρόμους της πόλης Bucha.

[Ο άλλος πόλεμος: Πόλεμος για να κατακτηθούν καρδιές και πνεύματα]

Όσο παράλογη κι αν φαίνεται αυτή η προπαγάνδα, δεν είναι χωρίς αποτέλεσμα, ειδικά στην Γερμανία, η οποία, για γνωστούς λόγους, εξακολουθεί να είναι ανασφαλής και επομένως ευάλωτη. Σε σύγκριση με αυτά που ακούγονται τώρα, η προπαγάνδα από τη Σοβιετική εποχή φαίνεται παλαιομοδίτικη και σχεδόν ακίνδυνη. Εδώ, δεν πρόκειται πλέον για την αντίθεση του μαύρου και του άσπρου, για το πώς να κάνουμε διάκριση μεταξύ αλήθειας και ψεύδους, αλλά για την διάλυση της ίδιας της διάκρισης μεταξύ αληθινού και ψευδούς, σύμφωνα με την αρχή: Όλα είναι εξίσου αληθινά, όλα είναι εξίσου ψευδή· το ζητούμενο είναι λοιπόν, να καταστραφεί η βάση για οποιαδήποτε κρίση και ετυμηγορία. Στοχεύει στο εγχώριο κοινό της Ρωσίας, στην κατασκευή «εχθρών» και στην δημιουργία φόβων περί περικύκλωσης της Ρωσίας, αλλά και στο κοινό εκτός του ρωσικού κόσμου.

Δεν υπάρχει τίποτε που να μην μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να υπονομεύσει την αξιοπιστία και την αυτοπεποίθηση των δυτικών κοινωνιών. Δεν είναι δύσκολο να ανακαλύψουμε πού είναι πιο ευάλωτες οι ανοιχτές κοινωνίες και πιο εύκολο να στοχευτούν, αλλά και πού βρίσκονται οι δυνάμεις οι οποίες μπορούν να αξιοποιηθούν. Ακόμη και η ικανότητα για αυτοκριτική και αυτοαμφισβήτηση, τούτο το μεγαλύτερο επίτευγμα των ανοιχτών κοινωνιών, χρησιμοποιείται για να υπονομεύσει την σταθερότητα και την αυτοπεποίθηση. Με αυτό ως πρώτο βήμα, η Ρωσία αυτοπροβάλλεται στη συνέχεια ως το προπύργιο ενός εντελώς μοναδικού και από κάθε άποψη ανώτερου πολιτισμού. Η Ευρώπη και η Δύση, ή αυτό που αντιλαμβανόμασταν ως Δύση, χλευάζονται ως αδύναμες και παρακμιακές. Έχει περάσει ο καιρούς τους, μας λένε. Δεν λείπουν οι αντηχήσεις που διαδίδουν αυτή την φωνή, καθώς βιώνουμε μια κατάσταση, στην οποία η ανάγνωση του βιβλίου Η Παρακμή της Δύσης του Όσβαλντ Σπένγκλερ βιώνει μια αναβίωση και η δημοφιλία του είναι σε έξαρση.

Όλα αυτά μαζί, έχουν το αποτέλεσμα τους. Ο πόλεμος τον οποίο η Ρωσία έφερε πάλι πίσω στην Ευρώπη δεν διεξάγεται μόνον με στρατιωτικά μέσα, αλλά και ως πόλεμος για να κατακτηθούν καρδιές και πνεύματα, με όπλα τα συναισθήματα, τους φόβους, τις δυσαρέσκειες, τις νοσταλγίες· ή ακόμη και ως μια δελεαστική προσφορά για επιστροφή σ΄ αυτό που αποκαλείται business as usual ή και «επιστροφή στην καθημερινότητα».

O Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο με τον Έλον Μασκ και τον Σαουδάραβα πρίγκηπα (18.11.2025)

[Δεν πρέπει να λογαριάζουμε ότι η Αμερική που ξέραμε εξακολουθεί να υπάρχει - Η Ευρώπη έχει μείνει μόνη, τώρα όλα επαφίενται μόνον στον εαυτό της]

Είναι δύσκολο να προσαρμοστούμε στη νέα κατάσταση, στην ανακατάταξη δυνάμεων και συμμαχιών στον κόσμο. Αυτό που συμβαίνει είναι τόσο μεγάλο, όσο το να πεις αντίο σε έναν κόσμο ο οποίος έχει αρχίσει να διαλύεται. Έχει χαθεί η βεβαιότητα ότι μπορούμε να βασιστούμε στην Αμερική, όπως την ξέραμε από την εποχή του De la démocratie en Amérique του Αλεξίς ντε Τοκβίλ (Alexis de Tocqueville) ή από την μεγάλη αμερικανική λογοτεχνία· εκείνη την χώρα που θυμόμουν από την πρώτη μου επίσκεψη και την έβλεπα ως χώρα της ελευθερίας από τον φόβο και της ελευθερίας του λόγου. Δεν πρέπει να λογαριάζουμε ότι εκείνη η Αμερική εξακολουθεί να υπάρχει. Η Ευρώπη βρίσκεται τώρα αντιμέτωπη όχι μόνον με το φαινόμενο του Πουτινισμού, αλλά και με έναν Αμερικανό πρόεδρο ο οποίος πετάει στα σκουπίδια όλες τις αντιλήψεις για «αθόρυβη» λειτουργία των ελέγχων και των ισορροπιών (checks and balances) και των συμμαχιών, και έτσι μας αναγκάζει να επανεξετάσουμε όλες τις αλληλοεξαρτήσεις τις οποίες θεωρούσαμε σίγουρες. Η Ευρώπη έχει μείνει μόνη και όλα επαφίενται μόνον στον εαυτό της, σε μια κατάσταση στην οποία όλα είναι ανοιχτά.

Εν μέσω αυτής της κατάστασης, άρχισα να ξαναδιαβάζω τα παλιά κείμενα στα οποία τα πιο διορατικά μυαλά της δεκαετίας του 1930 προσπαθούσαν να κατανοήσουν τι συνέβαινε τότε στην Κεντρική Ευρώπη. Επέστρεψα για άλλη μια φορά στις αναλύσεις και τα γραπτά που γράφτηκαν στην εξορία, είτε στο Παρίσι, είτε στη Νέα Υόρκη, είτε στην Βαϊμάρη του Ειρηνικού [το Λος Άντζελες, όπου έζησαν ως πρόσφυγες πολλοί Γερμανοί καλλιτέχνες και διανοούμενοι, μεταξύ των οποίων οι Τόμας Μαν, Τέοντορ Αντόρνο, Μαξ Χορκχάιμερ, Μπέρτολτ Μπρεχτ, Φριτς Λανγκ και Άρνολντ Σένμπεργκ]5: Το Doppelstaat (Δυαδικό Κράτος) του Ερνστ Φράνκελ (Ernst Fraenkel), τον Μπεεμώθ του Φραντς Νόιμαν (Franz Neumann), την Διαλεκτική του Διαφωτισμού των Τέοντορ Β. Αντόρνο και Μαξ Χορκχάιμερ, είτε αργότερα, με τον Σταλινισμό ήδη στο προσκήνιο, τις Απαρχές του Ολοκληρωτισμού (Elemente und Ursprünge totaler Herrschaft) της Χάνα Άρεντ.

Όμως, όσο προφητικές και ακριβείς κι αν ήταν εκείνες οι αναλύσεις, πρέπει τώρα, σε τούτο το σημείο καμπής της ιστορίας μας, να αρχίσουμε να κατανοούμε το νεοφανές και την επικινδυνότητα της σημερινής κατάστασης και να την εξηγούμε με δικά μας λόγια.

Φιλική ή αδιάφορη για την Ευρώπη η περίφημη «Αριστερά» των ΗΠΑ;

[Κανείς δεν ενδιαφέρεται περισσότερο για την ειρήνη από τους ίδιους τους Ουκρανούς]

Για να επιτύχει αυτό, το να λάβουμε υπόψη τα μαθήματα της Ουκρανίας είναι χρήσιμο, και μάλιστα απαραίτητο. Κανείς δεν ενδιαφέρεται περισσότερο για την ειρήνη από τους ίδιους τους Ουκρανούς. Γνωρίζουν ότι έναν επιτιθέμενο αποφασισμένο για όλα, δεν μπορείς να τον σταματήσεις με λόγια. Είναι ρεαλιστές και δεν τους παίρνει να έχουν αυταπάτες. Επειδή δεν θέλουν να είναι θύματα, αμύνονται και αντεπιτίθενται. Είναι έτοιμοι για όλα. Πολεμούν για τα παιδιά τους, για τις οικογένειές τους, για το κράτος τους· είναι έτοιμοι ακόμη και να πεθάνουν για τη χώρα τους. Αυτά τα οποία αλλού είναι απλές εικόνες στην τηλεόραση, για αυτούς είναι άμεση εμπειρία. Η άμυνα στην πρώτη γραμμή του μετώπου δεν θα ήταν τίποτε χωρίς τον στρατό των εθελοντών πίσω της. Έχουν επιβιώσει από τρεις χειμώνες και αψηφούν για εβδομάδες, ακόμη και για μήνες τον τρόμο των drones και των πυραύλων που τους χτυπούν ολόκληρες νύχτες. Χθες ίσως ήταν ειδικοί στην πληροφορική, σήμερα πιλοτάρουν drones. Τα γιορτινά ρούχα που φορούν οι γυναίκες όταν πάνε στο θέατρο ή σε μια συναυλία, δείχνουν μια ψυχραιμία, την οποία δεν αφήνουν να τις εγκαταλείψει ακόμη και σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης· και τα κλαμπ είναι τα μέρη όπου οι νέοι αντλούν δύναμη για να συνεχίσουν την αντίσταση. Είναι ήρωες σε έναν μετα-ηρωικό κόσμο, χωρίς να κάνουν θόρυβο και να καυχιούνται γι' αυτό. Διατηρούν σε λειτουργία τα συστήματα συγκοινωνιών και μεταφορών και έτσι καρτούν την χώρα τους ενωμένη. Το ουρλιαχτό των σειρήνων είναι ο επίμονος θόρυβος του περιβάλλοντος στην καθημερινότητά τους, όχι απλώς σήμα συναγερμού για άσκηση ή για να τρέξουν στα καταφύγια. Έχουν μάθει σε τι διαφέρει μια επίθεση με drones από μια επίθεση με βαλλιστικούς πυραύλους. Βοηθούν εμάς να προετοιμαστούμε για την εποχή μετά την αλλαγή εποχής (Zeitenwende - Olaf Scholz, 27.2.2022). Μας διδάσκουν ότι η υπεράσπιση της χώρας δεν έχει καμία σχέση με τον μιλιταρισμό. Οι στρατιώτες, και ιδιαίτερα οι γυναίκες στρατιώτες, χαίρουν σεβασμού επειδή όλοι γνωρίζουν ότι κάνουν το καθήκον τους και τι είναι πρόθυμοι και πρόθυμες να κάνουν.

O νεαρός ποιητής Mακσίμ Κριβτσόφ, όταν κατατάχθηκε ως εθελοντής έλεγε με αυτοσαρκαστικό χιούμορ: «Μόνον αν σκοτωθώ σ' αυτόν τον πόλεμο θα γίνω κλασικός συγγραφέας». Πάντα μαζί με την κανελλί γάτα του στο μέτωπο,6 σκοτώθηκαν και οι δύο στις 7 Ιανουαρίου 2024, από οβίδα, στην περιοχή Χαρκόβου. Αυτός ήταν στα 33 χρόνια του. Το βιβλίο του Ποιήματα από το Μέτωπο γνωρίζει τώρα πολλαπλές επανεκδόσεις

[Οι πολίτες της Ουκρανίας μας βοηθούν να καταλάβουμε με ποιον έχουμε να κάνουμε]

Οι πολίτες της Ουκρανίας μας διδάσκουν ότι αυτό που συμβαίνει δεν είναι Ουκρανική σύγκρουση, αλλά πόλεμος. Μας βοηθούν να καταλάβουμε με ποιον έχουμε να κάνουμε: Με ένα καθεστώς το οποίο θέλει να καταστρέψει την Ουκρανία ως ανεξάρτητο κράτος και μισεί την Ευρώπη. Μας δείχνουν ότι το να τα βρούμε με τον επιτιθέμενο αυξάνει μόνον την όρεξή του για περισσότερα και ότι ο κατευνασμός δεν οδηγεί σε ειρήνη, αλλά ανοίγει το δρόμο για πόλεμο. Επειδή βρίσκονται στην πρώτη γραμμή, γνωρίζουν περισσότερα από εμάς που είμαστε στα ασφαλή ακόμη μετόπισθεν. Επειδή βρίσκονται στο έλεος ενός εχθρού ισχυρότερου  από αυτούς, πρέπει να είναι πιο γρήγοροι και πιο έξυπνοι από αυτόν. Οι Ουκρανοί, πάνω από τους οποίους επικρέμεται μια γενικευμένη καχυποψία ότι υπέκυψαν στον εθνικισμό, μας δείχνουν ότι ο πατριωτισμός δεν είναι σώνει και καλά κάτι ξεπερασμένο στον 21ο Αιώνα. Είναι πιο προχωρημένοι από εμάς στην στρατιωτική τεχνική, επειδή εκείνοι εξαναγκάστηκαν να πολεμήσουν σε μια εποχή, στην οποία εμείς είχαμε ακόμη την δυνατότητα να συζητάμε το ερώτημα άν είναι εφικτή η αιώνια ειρήνη. Ανέπτυξαν οι ίδιοι οπλικά συστήματα, τα οποία αρνηθήκαμε να τους προμηθεύσουμε εξαιτίας δισταγμών ή φόβων. Είναι ο καθρέφτης στον οποίο κοιταζόμαστε και μας υπενθυμίζει τι πρέσβευε κάποτε η Ευρώπη και γιατί αξίζει να την υπερασπιζόμαστε. Μας φωνάζουν «μη φοβάστε», όχι επειδή οι ίδιοι δεν φοβούνται, αλλά επειδή έχουν ξεπεράσει τον φόβο τους.

Οι συγγραφείς τους δίνουν τον καλύτερό τους εαυτό για να δώσουν φωνή6 σ' αυτό που άλλοι αλλού δεν βρίσκουν λέξεις για να το εκφράσουν. Έβγαλαν την ουκρανική γλώσσα έξω στον κόσμο και έχουν καταφέρει ένα λογοτεχνικό θαύμα. Οι ποιητές τους μιλούν με θανάσιμη σοβαρότητα. Μερικοί το έχουν πληρώσει ακόμη και με τη ζωή τους. Ο πρόεδρός τους είναι ένας άνθρωπος που φέρνει τους συμπατριώτες του αντιμέτωπους με την αλήθεια, παρόλο που γνωρίζει πόσο πικρή είναι. Οι ίδιοι έχουν μάθει καλά το μάθημα της αντιστασιακής συμπεριφοράς και διδάσκουν στους λοιπούς Ευρωπαίους τι τους περιμένει, αν δεν προετοιμαστούν επιτέλους για το χειρότερο. Έχουν μάθει ότι σε περιόδους απειλής, λαμβάνονται εν μία νυκτί αποφάσεις οι οποίες, σε πιο ήρεμες εποχές, αναβάλλονται επ' αόριστον. Η στωική ηρεμία είναι μια πολυτέλεια την οποία θα μπορέσουν να απολαύσουν και πάλι μόνον όταν τελειώσει ο πόλεμος. Το να υπομένουν και να επιμένουν, παρά την ανείπωτη εξάντληση, αυτή είναι η διαρκής επανάσταση της αξιοπρέπειας. Σ' αυτούς οφείλουμε την δική μας ειρήνη και αυτοί πληρώνουν το τίμημα, το οποίο δεν μπορεί να υπολογιστεί με αριθμούς.

Αυτοί, και όλοι οι άνθρωποι καλής θέλησης, αξίζουν πρώτα και κύρια την ευγνωμοσύνη μας. Σε αυτούς πρέπει να απευθυνθεί και τούτος ο χαιρετισμός από την Paulskirche της Φρανκφούρτης, από τον τόπο του πρώτου κινήματος για την ενότητα και ελευθερία της Γερμανίας, ένα καυτό σημείο της Ευρωπαϊκής Άνοιξης των Λαών στο παρελθόν μας, στον 19ου Αιώνα. Είναι ένας χαιρετισμός στους υπερασπιστές μιας ελεύθερης Ουκρανίας, στους άνδρες και στις γυναίκες οι οποίοι και οι οποίες, παρ΄ όλα αυτά, πηγαίνουν στη δουλειά τους, πηγαίνουν τα παιδιά τους στο σχολείο παρά τα σμήνη των drones, στους κατοίκους του Κιέβου που περιμένουν υπομονετικά στον σταθμό του μετρό, στους μηχανοδηγούς που οδηγούν τα τρένα τους στην ώρα τους από το Ιβάνο-Φρανκίφσκ στο Χάρκοβο.

Για εμάς τους Ευρωπαίους, όσο απίθανο και απίστευτα μεγάλο κι αν ακούγεται, ισχύει το εξής: Το να μαθαίνεις από την Ουκρανία σημαίνει να είσαι άφοβος και γενναίος, ίσως ακόμη και να μαθαίνεις πώς να νικήσεις. 

 

[Οι μεσότιτλοι, οι Σημειώσεις και οι εικόνες προστέθηκαν στον ιστοχώρο Κρίση και Κριτική]

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Στις αντιμοναρχικές και δημοκρατικές επαναστάσεις του 1848 (η «εποχή των επαναστάσεων»), οι οποίες ξέσπασαν σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ανήκαν και οι Γερμανικές Επαναστάσεις του 1848-1849, η αρχική φάση των οποίων ονομάστηκε Επανάσταση του Μαρτίου (Märzrevolution). Από τις 31 Μαρτίου έως τις 3 Απριλίου 1848, ο ναός του Αποστόλου Παύλου στην Φρανκφούρτη ήταν ο τόπος συνάντησης του Προκοινοβουλίου (Vorparlament), το οποίο προετοίμαζε εκλογές για την πρώτη Εθνοσυνέλευση της Γερμανίας. Στις 18 Μαΐου 1848, η Εθνοσυνέλευση συνεδρίασε για πρώτη φορά στην εκκλησία και ως εκ τούτου ονομάστηκε Paulskirchenparlament. Μέχρι το 1849, διεξάγονταν στην εκκλησία οι εργασίες της Εθνοσυνέλευσης για να συνταχθεί το πρώτο δημοκρατικό σύνταγμα για μια ενωμένη Γερμανία. Η Πρωσία, η Αυστρο-Ουγγρική Αυτοκρατορία των Αψβούργων και άλλα μικρότερα γερμανικά μοναρχικά κρατίδια τελικά κατέστειλαν και κατέστρεψαν την προσπάθεια.

 

2 «Die große Prosa aller Friedenskünder sprach vom Kriege. Die eigne Friedensliebe zu betonen, liegt denen nahe, die den Krieg gestiftet haben. Wer aber den Frieden will, der rede vom Krieg». («Tα σπουδαία λογοτεχνικά έργα όλων των κηρύκων της ειρήνης μιλούσαν για τον πόλεμο. Είναι αναμενόμενο ότι εκείνοι που υποκίνησαν τον πόλεμο, υπερτονίζουν την αγάπη τους για την ειρήνη. Όποιος όμως επιθυμεί την ειρήνη, εκείνος μιλά για τον πόλεμο») Walter Benjamin, Friedensware (1926),  στο Kritiken und Rezensionen 1912 - 1940.

 

3 Βλ. Κ. Λαγού, «Οι Σκάλες της Οδησσού που έγιναν σύμβολο της πόλης όταν βάφτηκαν με αίμα» (Μηχανή του Χρόνου).

 

4 «Το “Ουκρανικό Ολοκαύτωμα” που αρνήθηκε ο Στάλιν. Το σχέδιο ταχείας εκβιομηχάνισης και ο μεγάλος λιμός με εκατομμύρια νεκρούς» (Μηχανή του Χρόνου)

 

5  Βλ.και το βιβλίο του Ehrhard Bahr, Weimar on the Pacific - German Exile Culture in Los Angeles and the Crisis of Modernism (2008).

 

6  Βλ και Maksym Krywzow, ιn memoriam:  „Das ist der Unterstand des riesigen roten Katers“ (Αυτό είναι το καταφύγιο της γιγάντιας κόκκινης γάτας, JADU)

Ο Karl Schlögel γεννήθηκε το 1948 και είναι το δεύτερο από τα έξι παιδιά οικογένειας Βαυαρών γεωργών. Φοίτησε στο δημοτικό σχολείο του χωριού του Χάβανγκεν, ως οικότροφος στα μοναστηριακά λύκεια των Βενεδικτίνων Ottobeuren (Collegium Rupertinum) και Scheyern (Άνω Βαυαρία), όπου έμαθε Ρωσικά ως τρίτη ξένη γλώσσα και έλαβε το απολυτήριο εισαγωγής στο πανεπιστήμιο (Abitur) το 1967. Ως στρατεύσιμος υπηρέτησε πολιτική θητεία. Σπούδασε φιλοσοφία, κοινωνιολογία, ιστορία της Ανατολικής Ευρώπης και Σλαβικές σπουδές στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου από το 1969. Η επιλογή των σπουδών του επηρεάστηκε από ταξίδια στην Τσεχοσλοβακία (1965) και στη Σοβιετική Ένωση (1966), αλλά και από τη συμμετοχή του στο σπουδαστικό κίνημα του 1968, την μετέπειτα αποσύνθεση του οποίου βίωσε ως φοιτητής στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο.

Έγραψε τα πρώτα του άρθρα για το αντιεξουσιαστικό περιοδικό Agit 883. Συμμετείχε αρχικά  στην αυθoρμητιστική (sponti) πολιτική οργάνωση Proletarische Linke/Partei-Initiative, ενώ από το 1972 μέχρι τη διάλυσή του το 1980, ήταν μέλος του μαοϊκού KPD και της Kommunistische Studentenverband (KSV) ως επικεφαλής του κεντρικού δημοσιογραφικού οργάνου Dem Volke Dienen (Να Υπηρετούμε τον Λαό). Το 1980, ο Schlögel και οι πρώην σύντροφοί του Willi Jasper και Bernd Ziesemer δημοσίευσαν το βιβλίο  Partei kaputt: Das Scheitern der KPD und die Krise der Linken (To Κόμμα καταστράφηκε - Η αποτυχία του KPD και η κρίση της Αριστεράς) με τις εμπειρίες τους εκείνα τα χρόνια.

Το 1981 ολοκλήρωσε τις σπουδές του με διδακτορική διατριβή για τις εργατικές συγκρούσεις στη Σοβιετική Ένωση μετά τον Στάλιν, υπό τον τίτλο Widerstandsformen der Sowjetischen Arbeiterschaft 1953-1980 (Μορφές αντίστασης της Σοβιετικής εργατικής τάξης 1953-1980). Δημοσιεύτηκε το 1984 ως βιβλίο με τίτλο Der renitente Held - Arbeiterprotest in der Sowjetunion (Ο Ατίθασος Ήρωας - Εργατική διαμαρτυρία στη Σοβιετική Ένωση 1953–1983). Το 1982 ο Schlögel βρέθηκε στο Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας ως υπότροφος της Γερμανικής Υπηρεσίας Ακαδημαϊκών Ανταλλαγών (DAAD), όπου ασχολήθηκε με την ιστορία της ρωσικής διανόησης τον 19ο και 20ό Αιώνα 

Μετά την επιστροφή του συνεργάστηκε με εφημερίδες και ραδιοτηλεοπτικούς οργανισμούς, όπως Rheinischer Merkur, Der Tagesspiegel, Frankfurter Allgemeine Zeitung, Die Zeit καθώς και με το ονομαστό πολιτικό περιοδικό Kommune. Το 1984 ο εκδότης Wolf Jobst Siedler δημοσίευσε το βιβλίο του Moskau lesen (Διαβάζοντας την Μόσχα, γραμμένο εκεί), ενώ από το 1985 συνέβαλε στη συζήτηση για τις αλλαγές στην Κεντρική Ευρώπη με το δοκίμιό του Die Mitte liegt ostwärts. Die Deutschen, der verlorene Osten und Mitteleuropa (Το Κέντρο βρίσκεται Ανατολικά - Οι Γερμανοί, η Χαμένη Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη). Το 1989, επίσης από τις εκδόσεις Siedler, δημοσιεύτηκε το πολυσέλιδο μνημειώδες έργο του Jenseits des Großen Oktober - Petersburg 1909-1921 Laboratorium der Moderne (Πέρα από τον Μεγάλο Οκτώβρη - Πετρούπολη 1909-1921, Εργαστήριο της Νεωτερικότητας).

Το 1990 αποδέχτηκε μια θέση καθηγητή στην νεοσύστατη Έδρα Ιστορίας της Ανατολικής Ευρώπης στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντίας, όπου δίδαξε από το 1990 έως το 1994 και ξεκίνησε το ερευνητικό του έργο για τους μετανάστες από την Ρωσία στη Γερμανία. Το 1995 ανέλαβε τη θέση του καθηγητή Ιστορίας της Ανατολικής Ευρώπης στο νεοσύστατο (1991) Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Viadrina στη Φρανκφούρτη επί του Όντερ, όπου δίδαξε μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 2013. Από το 2003 έως το 2005 διετέλεσε Κοσμήτορας της Σχολής Πολιτισμικών Σπουδών εκεί.

Η ιστορία της Πολωνίας και οι γερμανοπολωνικές σχέσεις, καθώς και θεμελιώδη ζητήματα της θεωρίας και της μεθοδολογίας των πολιτισμικών σπουδών, τον απασχόλησαν τότε εντατικά.

Οι ερευνητικές διαμονές του Schlögel είναι πολλές, από την Αγία Πετρούπολη, τότε Λένινγκραντ (1987) και τις ΗΠΑ έως το Σουηδικό Collegium for Advanced Social Studies στην Ουψάλα και Διεθνές Κέντρο Έρευνας Πολιτισμικών Σπουδών (IFK) στη Βιέννη. Τα ταξίδια του τον οδήγησαν στην Τσεχοσλοβακία, στη Σοβιετική Ένωση (τακτικά από το 1966), στις χώρες της Βαλτικής, Πολωνία, Νοτιοανατολική Ευρώπη συμπεριλαμβανομένης της Τουρκίας, στις ΗΠΑ (τακτικά από το 1969) και στη Λαϊκήν Δημοκρατία της Κίνας (αρκετές φορές από το 1978). πράγμα που αντικατοπτρίζεται στις δημοσιεύσεις του.

Ο Schlögel συνέβαλε επίσης στην προετοιμασία εκθέσεων: «Μόσχα-Βερολίνο» το 1995 στο Gropius Bau του Βερολίνου (μαζί με τον Fritz Mierau), στην έκθεση «Oder/Odri – Εικόνες ενός ποταμού της Ευρώπης» (2006) και στην έκθεση «Via Regia» στο Γκέρλιτς το 2012.  Ο Karl Schlögel είναι παντρεμένος με την Ρωσίδα συγγραφέα Σόνια Μαργκόλινα

Τελευταία βιβλία του: Entscheidung in Kiew. Ukrainische Lektionen (Απόφαση στο Κίεβο: Ουκρανικά Μαθήματα, 2015), Das sowjetische Jahrhundert. Archäologie einer untergegangenen Welt (Ο Σοβιετικός Αιώνας: Αρχαιολογία ενός Εξαφανισμένου Κόσμου, 2017), Der Duft der Imperien (Το άρωμα των αυτοκρατοριών, 2020),  American Matrix. Besichtigung einer Epoche (Αμερικανικός Πίνακας - Μια Ματιά σε μια Εποχή, 2023)

Κάτια Πετρόφσκαγια: Ένας πολίτης λαμβάνει τον λόγο - Laudatio

Katja Petrowskaja: Ein Bürger meldet sich zu Wort - Laudatio
 

Στις αρχές του Μαρτίου 2022, την ενδέκατη ημέρα του πολέμου, μετά από μια σειρά μεγάλων διαδηλώσεων στο Βερολίνο, πραγματοποιήθηκε μια συγκέντρωση στην πλατεία Μπέμπελ. Οι άνθρωποι έδωσαν τα χέρια, αγκαλιάστηκαν σιωπώντας. Εκείνες τις πρώτες μέρες, φαινόταν ακόμη πιθανό ότι όλοι μαζί θα καταφέρναμε να σταματήσουμε αυτόν τον πόλεμο. Μπροστά από το βήμα των ομιλητών, ακριβώς μπροστά από το διαχωριστικό διάζωμα, σε κάποια απόσταση από το πλήθος, στεκόταν ένας άντρας τυλιγμένος σε μια ουκρανική σημαία, με το βλέμμα του καρφωμένο στους ομιλητές. Καθώς πλησίαζα, αναγνώρισα τον Καρλ Σλέγκελ. Στεκόταν εκεί μόνος του, ακουμπισμένος στο διαχωριστικό. Άκουγε προσεκτικά τους ομιλητές. Κλαίγοντας.
Ίσως θα ήταν καλύτερο να μην ξεκινήσω την ομιλία μου με μια τόσο προσωπική σκηνή, αλλά όταν μου ζητήθηκε να εκφωνήσω τον επαινετικό λόγο για την απονομή του βραβείου, αυτή η ανάμνηση μου ήρθε στο μυαλό σαν λάμψη. Αυτή ήταν ο λόγος για τον οποίο συμφώνησα χωρίς δισταγμό να εκφωνήσω τον επαινετικό λόγο για τον ιστορικό και πολίτη Καρλ Σλέγκελ. Εδώ και πολλά χρόνια, παρατηρώ τον βραβευόμενο με σεβασμό και θαυμασμό. Κατάγομαι από το Κίεβο, σπούδασα στο Τάρτου της Εσθονίας και στη Μόσχα, και έτσι μεγάλωσα σε μια χώρα, ή μάλλον σε περισσότερες από μία χώρες, χώρες οι οποίες ανήκουν σε αυτές που ερεύνησε ο Καρλ Σλέγκελ. Νιώθω βαθιά την θλίψη του, αλλά και πόσο αναγκαίο είναι το βαθύ ενδιαφέρον του.

Η επίθεση της Ρωσίας εναντίον της Ουκρανίας έβαλε τέλος σε μια εποχή επαναπροσέγγισης μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μια εποχή συμφιλίωσης, επίπονης αναζήτησης για αλληλοκατανόηση και συμφιλίωση. Αυτός ο πόλεμος, ο οποίος ακόμη και μετά από τρεισήμισι χρόνια παραμένει για εμάς μια πνευματική πρόκληση, έχει κομματιάσει τον χώρο, ο οποίος, εδώ και δεκαετίες, από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και δώθε, πάσχιζε να ανασυντεθεί, ή έτσι φαινόταν τουλάχιστον. Ο Καρλ Σλέγκελ με τα βιβλία του συνέβαλε σ' αυτή την επαναπροσέγγιση όσο σχεδόν κανένας άλλος.
Εδώ και σαράντα χρόνια, ο ιστορικός Καρλ Σλέγκελ προσπαθεί να κοιτάξει υπεράνω των εθνικών συνόρων, να διαλύσει τις εδραιωμένες προκαταλήψεις, να αντιμετωπίσει την άγνοια, τόσο με τα ταξίδια του, όσο και μέσω σχολαστικής αρχειακής έρευνας. Πάνω απ' όλα, όμως, κάνει αυτό το έργο με την βοήθεια συναντήσεων με ανθρώπους, πρόσωπο με πρόσωπο: Με ιστορικούς, με οδηγούς φορτηγών, με μηχανικούς, με μέλη του προσωπικού επαρχιακών μουσείων, με εξόριστους, αντιφρονούντες, ακτιβιστές των  ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με εργάτες και υπαλλήλους καταστημάτων. Με μάρτυρες που καταθέτουν μαρτυρίες από την ίδια τους την ζωή.

Οι ιστορίες τους συνυφαίνονται μέσα στις εξερευνήσεις του Σλέγκελ στα ευρωπαϊκά τοπία. Ο Karl Schlögel έχει αποκαλύψει την αλληλοσύνδεση των ανθρώπινων πεπρωμένων, η οποία είχε θαφτεί κάτω από στρώματα ιδεολογιών. Ακόμη και πριν από το 1989, διεύρυνε τους ορίζοντές του προς τα ανατολικά και υποστήριξε μιαν ενωμένη Ευρώπη. Αγκάλιασε το ξένο, το άλλο, και μέσα σ' αυτό το ξένο, αναζήτησε την δική του ταυτότητα.
Αυτό το ονομάζω «ειρηνική εκστρατεία», επειδή οι διαδρομές των επιθυμιών του και της έρευνας του επικαλύπτουν τις στρατιωτικές εκστρατείες της γενιάς του πατέρα του. Ο Karl Schlögel γεννήθηκε λίγο μετά τον πόλεμο και έχει μιλήσει αρκετές φορές για την καλή τύχη της προστατευμένης γενιάς του, στην οποία επιτράπηκε να κάνει σκέψεις για τον πόλεμο, την βία και τα όπλα, χωρίς να υποβληθεί η ίδια σε πόλεμο και βία.
Η πρώιμη βιογραφία του είναι αξιοσημείωτη: Μεγάλωσε σε ένα αγρόκτημα στην περιοχή Allgäu [της αλπικής Βαυαρίας]. Ο Karl Schlögel ως μαθτής ήταν σε οικοτροφείο, έμαθε τέσσερις γλώσσες και στη συνέχεια έμαθε και ρωσικά. Μεταξύ των δασκάλων του ήταν και Γερμανοί πρώην αιχμάλωτοι πολέμου, οι οποίοι είχαν επιστρέψει από τη Σοβιετική Ένωση και εκεί είχαν επιβιώσει στη διάρκεια της αιχμαλωσίας μόνον χάρις στη ζεστασιά του καλόκαρδου τοπικού πληθυσμού. Ως έφηβος, ταξίδεψε από τα βάθη της Βαυαρίας στην Πράγα, και αυτή η πόλη τον μάγεψε. Το 1966 η τάξη του σχολείου του έκανε ένα εξάμηνο ταξίδι στην Σοβιετική Ένωση και το 1968 βίωσε την Άνοιξη της Πράγας από πρώτο χέρι.
Αυτή η ασυνήθιστα εξαιρετική διαμορφωτική εμπειρία καθόρισε την πορεία της ζωής του. Ίσως είναι μια ιστορία για τους δασκάλους και για την μάθηση, για το ανοιχτό πνεύμα του Καρλ Σλέγκελ και την δεκτικότητα του στις εμπειρίες. Την ικανότητα του να παρατηρεί και να απορροφά τον κόσμο με κάθε πόρο του. Δεκαετίες αργότερα, στο βιβλίο του Planet der Nomaden (Ο Πλανήτης των Νομάδων), στο οποίο θεωρεί τη μετανάστευση ως υπογραφή της νεωτερικότητας, αποτίει φόρο τιμής στους πρόσφυγες από την Σιλεσία και την Ανατολική Πρωσία, στους εκτοπισμένους και στους άστεγους, τους οποίους συνάντησε στην δεκαετία του 1960.
Από τους περιορισμούς και τις σκληρότητες του πολέμου της εποχής των πατέρων, προέκυψε ως εκ θαύματος λαχτάρα, περιέργεια και (ναι, μπορώ να χρησιμοποιήσω αυτή τη λέξη) αγάπη: Η αγάπη για τους ανθρώπους από εκεί, από την Πράγα, την Βαρσοβία και από πιο ανατολικά. Αγάπη για τους ανθρώπους και για τους χώρους στους οποίους εκτυλίσσονται οι ζωές αυτών των ανθρώπων.
Από την αρχή κιόλας, ο Karl Schlögel σκεφτόταν με βάση τη βιωματική εμπειρία. Το πρώτο του βιβλίο Moskau lesen (Διαβάζοντας την Μόσχα), προέκυψε το 1984 από έρευνες και περιπλανήσεις, από την αναζήτηση ενός λογοτεχνικού είδους που θα του έδινε την δυνατότητα να αφηγηθεί την ιστορία αυτού του χώρου. Γράφει για τηλεφωνικούς καταλόγους, για νεκροταφεία, για το μετρό, για τον κινηματογράφο και για την αίθουσα των συναυλιών. Ασχολείται με καθημερινά ερωτήματα και βιογραφίες, χάνεται μέσα σε χάρτες της πόλης και μελετά μεγάλα κτίρια. Στο βιβλίο Moskau 1937, Terror und Traum (Μόσχα 1937, Τρόμος και Όνειρο), ριζοσπαστικοποιεί αυτό τον τρόπο προσέγγισης. Επικαλείται στο παρόν εκείνη την χρονιά, την βιώνει ο ίδιος και κάνει κατανοητό σε άλλους αυτό το τρομερό αποκορύφωμα της σταλινικής δικτατορίας.
Ο Καρλ Σλέγκελ ενδιαφέρεται να μην χάνει από τα μάτια του την ανθρώπινη διάσταση. Μου φαίνεται ότι η εσωτερική κινητήρια δύναμη της έρευνάς του είναι η αδιάκοπη αναζήτηση μιας φωνής η οποία να έχει αντίκτυπο. Η αναζήτηση μιας στάσης ως πολίτη, μιας στάσης η οποία να είναι εγγενής και χαρακτηριστική για τα θέματα, τα λογοτεχνικά είδη και τις δομές των βιβλίων του. Ίσως αυτή η στάση να είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους στα γραπτά του αποκλίνει από τις κλασικές μορφές ιστορικής έρευνας.
Ο Καρλ Σλέγκελ αρχικά απέφευγε την πανεπιστημιακή σταδιοδρομία. Διορίστηκε στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντίας μόλις το 1990 και πέντε χρόνια αργότερα πήγε στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Viadrina στην Φρανκφούρτη επί του Όντερ. Στα βιβλία του αναπτύσσει σε δύο επίπεδα πώς μπορεί να «διαβάζει» κανείς: Πρώτον, ως αναλυτική μέθοδο για το πώς μπορεί κανείς να «διαβάσει» μια πόλη ή έναν χώρο και, δεύτερον, ως αρχή του δικού του τρόπου γραφής. Συνομιλητής είναι αυτός που διαβάζει: Ο πολίτης, άνδρας ή γυναίκα. Σ΄ αυτό κρύβεται η πίστη σε έναν διαφωτισμό μέσω της γραφής, στον διάλογο, στο γεγονός ότι μπορούμε να μαθαίνουμε ο ένας από τον άλλον. Είναι μια πεποίθηση η οποία στις μέρες μας φαίνεται μερικές φορές υπερβολικά αισιόδοξη.
Ο Karl Schlögel αφιέρωσε τη ζωή του στην εξερεύνηση της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Το βιβλίο του Die Mitte liegt ostwärts. Europa im Übergang (Το Κέντρο βρίσκεται ανατολικά. Η Ευρώπη σε μετάβαση), περιέχει δοκίμια γραμμένα μεταξύ 1989 και 2001, μεταξύ της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου και της κατάρρευσης των Δίδυμων Πύργων. Ο Karl Schlögel δείχνει πώς η Ευρώπη βρίσκει τον πραγματικό εαυτό της μέσω της υπέρβασης του σχίσματος μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Αντικαθιστά την Ευρώπη ως κατασκευή με περιγραφές ενός βιωμένου χώρου, ο οποίος βρίσκεται σε κατάσταση μεταβολής. Πόλεις όπως το Βίλνιους και η Κρακοβία, το Καλίνινγκραντ και το Γκντανσκ, οι οποίες στην Δύση είχαν ξεχαστεί επί δεκαετίες, ο Σλέγκελ τις επαναφέρει στον νοητικό χάρτη της Ευρώπης.
Ίσως μια μέρα κάποιος γράψει ένα λεξικό των συνδέσεων στο έργο του Karl Schlögel. Πρόκειται για έννοιες της κίνησης μέσα στον χώρο: Γραμμές, αρτηρίες, μονοπάτια, γέφυρες, οδοί μεταφοράς, αγορές, γραμμές, ίχνη, λιμάνια, υφές, κατώφλια, μεταβάσεις, τριχοειδή αγγεία, ρέματα, ιστοί. «Κατανοούμε την Ευρώπη μόνον όταν διαβάζουμε τους δρόμους και τα μονοπάτια της», γράφει στο Im Raume lesen wir die Zeit (Μέσα στον χώρο διαβάζουμε τον χρόνο), «στους παλιούς στρατιωτικούς δρόμους, στις σιδηροδρομικές γραμμές, στα δίκτυα της ταχυδρομικής υπηρεσίας, στους αεροπορικούς διαδρόμους».
Η άμεση παρατήρηση, η προσωπική εμπειρία, έχει γίνει ηθική αρχή του έργου του Karl Schlögel. Είναι μια ηθική της έρευνας. Το να είσαι ανοιχτός στην εμπειρία είναι το θεμέλιο αυτού του έργου. Το ζήτημα είναι, να μην καταλήγουμε ποτέ σε κρίση και ετυμηγορία χωρίς ακριβή παρατήρηση, είτε πρόκειται για ένα άτομο είτε για έναν τόπο. Αυτή είναι μια διαδικασία η οποία βασίζεται στην ικανότητα να μένουμε έκπληκτοι, αλλά και στην ικανότητα να κατανοούμε την ιστορία ενός τόπου και το πώς είναι τώρα. Για τον Karl Schlögel, το να αναπαράγει το τότε και το τώρα σε μια ταυτοχρονία, ως ένα σύνθετο, παλίμψηστο υφαντό, γίνεται αρχή. Τον βοηθά, ως ιστορικό, να αντιμετωπίσει το παρόν χωρίς φόβο.

Αυτό το θάρρος έχει μια προϊστορία. Το σοκ της προσάρτησης της Κριμαίας από την Ρωσία τον οδήγησε αμέσως στην Ουκρανία, το 2014. Ο Karl Schlögel βίωσε το γεγονός ως μια αναστάτωση εκ θεμελίων, όχι μόνο ως ειδικός, αλλά και ως συνοδοιπόρος της εποχής και πολίτης. Το βιβλίο Entscheidung in Kiew. Ukrainische Lektionen (Απόφαση στο Κίεβο. Ουκρανικά Μαθήματα) προέκυψε από αυτή την πρόκληση. Στην Δύση είχαμε παραβλέψει την Ουκρανία. Αυτή η συνειδητοποίηση ήταν προσωπική υπόθεση για τον Karl Schlögel ως ειδικού των πολιτισμών και της ιστορίας των Σλαβικών εθνών, όπως και το σοκ από την αδυναμία να κατανοήσουμε ότι ο Πούτιν δεν θα σταματούσε μετά τους πολέμους κατά της Τσετσενίας και της Γεωργίας. Η Απόφαση στο Κίεβο είναι μια συλλογή πορτρέτων πόλεων, μια ποικίλη ιστορία τόπων οι οποίες είχαν ήδη στο παρελθόν βιώσει στο έπακρο την γερμανική κατοχή και καταστροφή. Κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η Ουκρανία καταλήφθηκε ολοκληρωτικά από τη Βέρμαχτ, ένα γεγονός, το οποίο στην συλλογική μνήμη, συχνά και εύκολα παραβλέπεται εν μέσω της τελετουργικής αναγνώρισης της γερμανικής ενοχής απέναντι στην Ρωσία. Ο Karl Schlögel περιγράφει το Κίεβο ως «μητρόπολη», το Λβιβ ως «πρωτεύουσα των ευρωπαϊκών επαρχιών» και ρίχνει το βλέμμα του στο Ντνιπροπετρόφσκ, την άλλοτε κλειστή πόλη με τα εργοστάσια κατασκευής πυραύλων. Στο Ντόνετσκ είχε ήδη καταγράψει το 2015 τις πρώτες συνέπειες του πολέμου.
«Η επίθεση στην Ουκρανία δεν αφορά μόνο την Ουκρανία», έγραψε τότε, πριν από δέκα χρόνια. «Αυτό που διακυβεύεται εκεί, είναι η Ευρώπη, είναι η Δύση, με όποιο όνομα και να θέλουμε να την ονομάσουμε, είναι ένας τρόπος ζωής τον οποίο ο Πούτιν και οι όμοιοί του τον αισθάνονται ως απειλή. Ο πόλεμος έχει επιστρέψει στην Ευρώπη».

Η Απόφαση στο Κίεβο ενθουσίασε τους Ουκρανούς φίλους μου το 2015, όταν εκδόθηκε το βιβλίο. Μια γυναίκα που γεννήθηκε στο Χάρκοβο αγόρασε πολλά αντίτυπα, τα χάρισε στους Γερμανούς φίλους της και είπε ότι τώρα δεν χρειάζεται πλέον να εξηγεί η ίδια τι λογής πόλη είναι το Χάρκοβο. Ο Καρλ Σλέγκελ περιέγραψε τον μοναδικό [αρχιτεκτονικό και εικαστικό] κονστρουκτιβισμό του Χαρκόβου, την κινηματογραφική του πρωτοπορία, τη ζωντανή λογοτεχνική του σκηνή, το πανεπιστήμιο και το Ινστιτούτο Φυσικής με τον ιδιαίτερο ρόλος του στην επιστήμη. Σήμερα, το Χάρκοβο, μια πόλη με πάνω από ένα εκατομμύριο κατοίκους, δέχεται καθημερινά πυρά.

Βασίλ Ερμίλοφ – Γυναίκα με βεντάλια (1913, λάδι) - © Ukrainian Art Library

Θα προτιμούσα να μην μιλήσω για τον πόλεμο σήμερα, αλλά για τη μουσικότητα των έργων του Καρλ Σλέγκελ, την σύνθεσή τους, επειδή τα μεγάλα βιβλία του είναι δομημένα σαν συμφωνίες, με μια ρέουσα, σχεδόν υπνωτική επιτόνιση. Θα προτιμούσα να μιλήσω για την προέλευση του λόγου του, ο οποίς είναι τόσο όμορφα γραμμένος. Αλλά ο πόλεμος καταπίνει χώρο και χρόνο.
Ο Καρλ Σλέγκελ ρωτήθηκε συχνά γιατί το σοκ του 2014 δεν βοήθησε στην αποτροπή της πλήρους επίθεσης του Πούτιν εναντίον της Ουκρανίας το 2022. «Δεν ήμασταν αρκετά πεισματάρηδες», ήταν η απάντησή του.
Θυμάμαι έντονα μια εκπομπή με την Anne Will την άνοιξη του 2022, στην οποία ο Καρλ Σλέγκελ ζήτησε συγγνώμη από τους Γερμανούς επειδή δεν είχε προβλέψει αυτόν τον πόλεμο, ως Σλαβιστής, ως ιστορικός και ειδήμων. Μια τέτοια συγγνώμη είναι κάτι που μάταια θα το περιμέναμε από τους πολιτικούς, τους ειδικούς για την ασφάλεια και την εξωτερική πολιτική ή οποιονδήποτε άλλον από εκείνους που μας είχαν υποσχεθεί αιώνια ειρήνη με το σύνθημα τους «αλλαγή μέσω του εμπορίου» (Wandel durch Handel), και οι οποίοι συνέχιζαν να διαπραγματεύονται με τον εγκληματία πολέμου ακόμη και μετά το 2014.

Βασίλ Ερμίλοφ – Εξώφυλλο περιοδικού Avant-Garde (1928, μελάνι σε χαρτί) - © Ukrainian Art Library

Τον Μάιο του 2022 ο Karl Schlögel έδωσε μια ομιλία στην Ακαδημία Γλώσσας και Λογοτεχνίας σχετικά με την πολεοκτονία, την δολοφονία πόλεων. Το συνέδριο πραγματοποιήθηκε στην Δρέσδη (που αλλού;) Ποιά στάση να κρατήσει ένας ιστορικός ο οποίος τιμά τις πόλεις στα έργα του, τιμά την πόλη ως αποθετήριο ανθρώπινης εμπειρίας και προσπάθειας, όταν μια πόλη καταστρέφεται; «Αν ήμουν ποιητής, θα εκφωνούσα έναν επικήδειο λόγο σήμερα», ξεκίνησε η ομιλία. «Αλλά δεν είμαι ποιητής. Δεν έχω γλώσσα κατάλληλη, έχω μόνον έναν τρόπο να περιγράψω τι είναι αλήθεια». Εκείνες τις μέρες, η Μαριούπολη καταστρεφόταν από ρωσικά στρατεύματα. Βλέπαμε τις εικόνες στο διαδίκτυο σε πραγματικό χρόνο, ερείπια κάτω από τα οποία ήταν θαμμένοι χιλιάδες άνθρωποι. «Η Μαριούπολη δεν ήταν κάποια ανώνυμη βιομηχανική πόλη κάπου στη μέση του πουθενά, αλλά μια ευρωπαϊκή πόλη δίπλα στη θάλασσα», είπε τότε ο Karl Schlögel στην Δρέσδη. «Μια πόλη η οποία εργαζόταν, ζούσε και ονειρευόταν. Και είδαμε πώς εξαφανίστηκε».

Μαριούπολη - από το φιλμ Mariupolis 2 του Λιθουανού σκηνοθέτη και ανθρωπολόγου του Κέιμπριτζ Μάντας Κβενταραβίσιους (σκοτώθηκε ενώ κινηματογραφούσε την ρωσική εισβολή) © Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης

Σήμερα, η Ουκρανία μπαίνει στον τέταρτο χειμώνα του ρωσικού επιθετικού πολέμου. Πολλές πόλεις και χωριά έχουν ισοπεδωθεί, η πρωτεύουσα βρίσκεται υπό συνεχή βομβαρδισμό, εκατομμύρια άνθρωποι ζουν υπό τον κίνδυνο και πλήττονται από ολικές διακοπές ηλεκτρικού ρεύματος. Όσο περισσότερο διαρκεί ο πόλεμος, τόσο πιο εξωπραγματικά παράλογος γίνεται. Ο Karl Schlögel αγωνίζεται να βρει λέξεις για να καταπολεμήσει τα εμβρόντητα, σαστισμένα μυαλά, την αναισθησία και χοντροπετσιά. Επικαλείται τα βάσανα και την ανθεκτικότητα της ουκρανικής κοινωνίας, η οποία βιώνει τον πόλεμο κάθε μέρα και αγωνίζεται για την επιβίωσή της.

Ζούμε σε μια εποχή γενικευμένης αβεβαιότητας και κατακερματισμού, σε μια εποχή στην οποία αυξάνεται ο πειρασμός να σκεφτόμαστε διπολικά, με άσπρο και μαύρο μόνον. Σε μια τέτοια εποχή, ο Karl Schlögel έγινε για μένα και για πολλούς άλλους στήριγμα, επιτομή της σταθερότητας, πέρα ​​από τις ιδεολογικές παγίδες.
Με αυτό ασχολείται και το τελευταίο του μεγάλο έργο: American Matrix. Ο Karl Schlögel δεν άφησε τον πόλεμο να του στερήσει την ελευθερία να γράφει για τις ΗΠΑ, γιατί είχε εξερευνήσει και αυτόν τον χώρο.

Ολεξάντρ Μπογκομάζοφ: Πορτρέτο Συζύγου, 1914

Αυτό το βιβλίο, το οποίο εκδόθηκε το 2023, είναι λοιπόν και ένα παράδειγμα αντοχής και ανθεκτικότητας: Ο πόλεμος δεν πρέπει να μας συντρίψει. Πρέπει να συνεχίσουμε να επιτελούμε το δικό μας έργο. Και αυτό δεν είναι εύκολο για κάποιον, άν τούτη η τραγωδία αγγίζει κυριολεκτικά την καρδιά του.
Αγαπητέ Karl Schlögel, τότε, στην Bebelplatz, εκφωνήσατε μια ομιλία με τίτλο: «Για τη δική σας και για τη δική μας ελευθερία». Η απόγνωση την οποία εκφράσατε δημόσια, μας βοήθησε πολύ εκείνη την εποχή, όπως και η ικανότητά σας,  παρόλα αυτά, να στέκεστε όρθιος και να συνεχίζετε. Ξέραμε: Δεν είμαστε μόνοι. Σας ευχαριστούμε που μιλάτε, ξανά και ξανά.
Είναι μεγάλη τιμή για μένα να μιλώ εδώ. Είμαι απλώς μια φωνή σε μια χορωδία ανθρώπων, από δώ και από εκεί, για τους οποίους η φωνή του Karl Schlögel είναι σημαντική. Σας συγχαίρω ειλικρινά για το Βραβείο Ειρήνης του Γερμανικού Βιβλιεμπορίου και σας εύχομαι πολλή δύναμη για όλα όσα αγαπάτε και για όλα όσα σας παρακινούν.

Η Κάτια Πετρόφσκαγια, γεννήθηκε στο Κίεβο το 1970. Στην καταστροφή του Τσερνόμπιλ κατέφυγε στην Μόσχα μζί με την οικογένειά της. Σπούδασε λογοτεχνία και Σλαβικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Τάρτου (Εσθονία), όπου επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τον σημειολόγο Γιούρι Λότμαν. Το 1994-1995 σπούδασε με υποτροφία στα Πανεπιστήμια Στάνφορντ και Κολούμπια. Διατριβή το 1998 με τίτλο «Η ποιητική πεζογραφία του Βλαντισλάβ Χοντάσεβιτς» στο Ρωσικό Κρατικό Πανεπιστήμιο Ανθρωπιστικών Σπουδών στη Μόσχα. Το 1999 μετακόμισε στο Βερολίνο όπου ζει με τον σύζυγό της και τις δύο κόρες της.

Αρχικά έγραφε για ρωσικές εφημερίδες, στη συνέχεια για την Neue Zürcher Zeitung και την Frankfurter Allgemeine Zeitung. 

Το βιβλίο της Vielleicht Esther (Ίσως η Εσθήρ, 2014), αφηγείται την ιστορία της γενοκτονίας του εβραϊκού πληθυσμού του Κιέβου από τους Ναζί, η οποία κορυφώθηκε με την σφαγή του Μπάμπι Γιαρ στις 29-30 Σεπτεμβρίου 1945, μέσω της αφήγησης της Εσθήρ. Η αφηγήτρια προσομοιάζει με την προγιαγιά της, την Εσθήρ, η οποία είχε σκοτωθεί κατά τη σφαγή. Αυτό το βιβλίο έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 20 γλώσσες. 

Άλλα σημαντικά έργα της Πετρόφσκαγια είναι Die Auserwählten. Ein Sommer im Ferienlager in Orlionok. (Οι εκλεκτοί. Ένα καλοκαίρι στην κατασκήνωση διακοπών στο Όρλιονοκ). Φωτογραφικό ρεπορτάζ της Anita Back με δοκίμιο της Κάτια Πετρόφσκαγια και πρόλογο του Joachim Jäger, 2012.
Als wäre es vorbei. Texte aus dem Krieg (Σαν να είχε τελειώσει. Κείμενα από τον πόλεμο) εκδ. Suhrkamp, Bερολίνο, 2025

Βραβεία, μεταξύ άλλων: Ingeborg-Bachmann-Preis, Ernst-Toller-Preis, Menschenrechtspreis der Gerhart und Renate Baum-Stiftung 

 

 

Βολόντιμιρ Eρμολένκο: Τα όνειρα της Ευρώπης, βλέποντας από την Ουκρανία του 2014 

«Εμείς οι Ουκρανοί είμαστε αυτή η άλλη Ευρώπη. Aυθόρμητη, συναισθηματική, Ευρώπη της πίστης»