Ευρωεκλογές: Αποσιωπούμε την πορεία της πραγματικής οικονομίας και την αποτυχία του ελληνικού οικονομικού μοντέλου - Καθ΄ οδόν προς τον πάτο μεταξύ των χωρών-μελών της ΕΕ

Πηγή: IMF, Datasets - World Economic Outlook (April 2024) - GDP per capita, current prices - Purchasing power parity - international dollars per capita

Μια «φωτογραφία υπό πιο στενή οπτική γωνία» (1995-2023): GDP per capita at 2011 Purchasing power parity (S'000), σύγκριση με Πολωνία, Πορτογαλία, Ισπανία. Πηγή: IMF via © FT (In charts, Greece’s economy is rebounding - but there is far to go, 18.09.2018)

Πως είδε η ελληνική δημόσια συζήτηση το πρόσφατο δημοσίευμα των Finacial Times για την πορεία της ελληνικής οικονομίας ; Στην καλύτερη περίπτωση, αυτό που ειπώθηκε είναι ότι το δημοσίευμα αποκαλύπτει ένα «παράδοξο»: Αφενός ομολογεί μια «εντυπωσιακή ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας», δηλαδή «της οικονομίας έτσι γενικά», πράγμα που φαίνεται από το 2 % της ανόδου του ΑΕΠ, από τις αναβαθμίσεις από οίκους αξιολόγησης κτλ. Αφετέρου, η έγκυρη οικονομική εφημερίδα διαπιστώνει ότι την ίδια ώρα που η χώρα καταγράφει τις καλύτερες πρόσφατες επιδόσεις στην Ευρωζώνη ως προς την «ανάπτυξη» του ΑΕΠ, έχει γίνει η δεύτερη φτωχότερη μεταξύ των 27 χωρών της ΕΕ (με την Βουλγαρία στην τελευταία θέση), «υποσχόμενη» όμως να γίνει σύντομα η τελευταία. 

«H ελληνική οικονομία ανακάμπτει», αλλά «οι Έλληνες φτωχαίνουν». Αυτό είναι το εύκολο συμπέρασμα της όποιας εγχώριας συζήτησης, ακόμη και όταν η συζήτηση δεν αποσιωπά φλυαρώντας περί άλλων. 

Φυσικά δεν φτωχαίνουν όλοι οι Έλληνες. Αλλά αυτό δεν είναι αντικείμενο του δημοσιεύματος των FT και θα το ερευνήσουμε σε άλλη δημοσίευση.

Ωστόσο, από την άλλη πλευρά οι διαφορετικοί οικονομικοί δείκτες που χρησιμοποιούν για να τεκμηριώσουν το δημοσίευμα τους οι Finacial Times, εξηγούν εύγλωττα γιατί το υποτιθέμενο παράδοξο δεν είναι καθόλου παράδοξο: Η μεν ανάκαμψη «της οικονομίας» και η μείωση του ποσοστού του δημόσιου χρέους (η οποία διευκολύνει τις αναβαθμίσεις των οίκων) προκύπτουν από τις εθνικές επιδόσεις ως προς τον Δείκτη «Μέσο Κατά Κεφαλήν Ακαθάριστο Εθνικό Προιόν» (ΑΕΠ), η δε οπισθοδρόμηση στη σκάλα του βιοτικού επιπέδου σε σύγκριση με τις άλλες 26 χώρες της ΕΕ και η απόκλιση από την πορεία του ευρωπαικού μέσου όσου προκύπτουν από τις εθνικές επιδόσεις ως προς τον Δείκτη  «Μέσο Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ Ανηγμένο σε Αγοραστική Δύναμη (GDP per capita at PPP - Purchasing Power Parity)». Συμπέρασμα: Η Ελλάδα είναι χώρα με εσωτερική αγορά στην οποία οι τιμές βασικών καταναλωτικών και διαρκών αγαθών είναι δυσανάλογα ακριβές σε σύγκριση με το μέσο εισόδημα. Και επιπλέον, η άνοδος των τιμών σ΄ αυτή την εσωτερική αγορά, είναι ταχύτερη από την άνοδο του μέσου εισοδήματος. Άλλωστε από αυτή την συγκριτικά ταχύτερη άνοδο των τιμών τροφοδοτείται και η συγκριτικά με άλλες χώρες ταχύτερη άνοδος του ΑΕΠ.

Κεραυνός εν αιθρία; Παροδικό φαινόμενο; Εξωγενείς οι αιτίες, όπως εξορκίζεται; Πόλεμοι, παγκόσμια επακόλουθα της πανδημίας, άνοδος του κόστους των καυσίμων;

Ή μήπως η κακοδαιμονία είναι απλά και μόνον επακόλουθο της οικονομικής κρίσης και της λιτότητας που ήρθε στην Ελλάδα μετά το 2010;

Όλο και πιο αδύναμος κρίκος στην αλυσίδα της ΕΕ: Ελλάδα και χώρες της πρώην ΕΣΣΔ και του πρώην Ανατολικού Μπλοκ, από το 1989-2023

Με αφορμή τις νέες στατιστικές της EUROSTAT για το ΑΕΠ κατά κεφαλήν σε όρους αγοραστικής δύναμης (PPPs - Purchasing Power Parity) και τις ελληνικές επιδόσεις: Τα είπαμε, μας τα είπανε και τα ξαναλέμε

Ο χάρτης είναι από έγκυρη πηγή (Eurostat), φρέσκος (έκδοση 2023), τα δεδομένα που απεικονίζει είναι τα οριστικά αναθεωρημένα για το 2022. Και λέει πολλά πράγματα εν συμπτύξει.

Δείχνει το διάμεσο εισόδημα PPS ανά πολίτη για κάθε χώρα της ΕΕ, λαμβάνοντας υπόψη με σταθμισμένο τρόπο τον αριθμό των μελών κάθε νοικοκυριού. Ομαδοποιεί τις 27 χώρες σε 6 ομάδες. To PPS σημαίνει Purchasing power standard, δηλαδή αναγωγή του κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε πραγματική αγοραστική δύναμη. Το διάμεσο εισόδημα είναι μέγεθος εισοδήματος προσδιορισμένο έτσι, ώστε οι μισοί πολίτες να έχουν εισόδημα μεγαλύτερο από αυτό και οι άλλοι μισοί μικρότερο από αυτό. Είναι πολύ πιο αντιπροσωπευτικο από τον μέσο όρο εισοδήματος, δηλαδή τον λόγο ΑΕΠ / πληθυσμό. Και δεν είναι απλά οικονομικός δείκτης. Με οικονομική γλώσσα μιλά και για την ποιότητα μιας κοινωνίας.
Για το έτος 2022, η Ελλάδα είναι στην τελευταία ομάδα, με σταθμισμένο διάμεσο εισόδημα PPS (δηλαδή με αναγωγή σε αγοραστική δύναμη) μικρότερο από 11.500 μονάδες, μαζί με την Βουλγαρία, Ρουμανία, Ουγγαρία και Σλοβακία. Δηλαδή, είναι χώρες με σταθμισμένο διάμεσο εισόδημα PPS το πολύ 61 % του μέσου όρου της ΕΕ (18.706). Για την ακρίβεια, στην περίπτωση της Ελλάδας, το σταθμισμένο διάμεσο εισόδημα PPS του έτους 2022 είναι 10.841 μονάδες, δηλ. 10.841/18.706 = 58 % του μέσου όρου της ΕΕ.

Σημειωτέον ότι το απόλυτο κατά κεφαλήν διάμεσο διαθέσιμο εισόδημα, χωρίς αναγωγή σε πραγματική αγοραστική δύναμη και χωρίς στάθμιση με βάση το πλήθος ατόμων στα νοικοκυριά, για την Ελλάδα του 2022 είναι 9.528 ευρώ. 

Η Ρουμανία είχε το έτος 2022 σταθμισμένο διάμεσο εισόδημα PPS 10.033, η Ουγγαρία 10.217, η Κροατία 12.277, η Πορτογαλία 12.266, Ισπανία 17.254, Σλοβενία 18.792, Λιθουανία 14.202, Εσθονία 17.064. Ιταλία 18.472
Η εξέλιξη του σταθμισμένου διάμεσου εισοδήματος ανά χώρα με αναγωγή σε αγοραστική δύναμη, από το 2013 μέχρι το 2022 (Ελλάδα 2022 10.841 μονάδες) φαίνεται εδώ: ←
https://ec.europa.eu/eurost...

24 Φεβρουαρίου, δύο χρόνια από την επίθεση του Πούτιν κατά της Ουκρανίας, δύο χρόνια πόλεμος στην Ευρώπη

24.2.2024, Bερολίνο, εκδήλωση της Greenpeace μπροστά στη ρωσική πρεσβεία, με την ευκαιρία της δεύτερης επετείου από την έναρξη της επίθεσης

Η Αντισυστημική Ανταρσία των μούτσων και των Πειραιωτών λοστρόμων 

Και πως αντιδρά η Ελλάδα:

Το βασικό: Η μιά από τις 3 «ελληνικές βαριές βιομηχανίες», αυτή που κατέχει το 35 % του παγκοσμίου στόλου πετρελαιοφόρων (σε μέγεθος μεταφερόμενου φορτίου), είναι ένας από τους πιο επιδραστικούς παράγοντες που εξασφαλίζουν την χρηματοδότηση του αυτοκρατορικού πολέμου και την πλουσιοπάροχη «διατροφή» των ολιγαρχικών ελίτ της Ρωσίας. Ανεπίσημος συνεταίρος του Πούτιν.

Φυσικά, οι μονοπύθμενοι και οι απύθμενοι ιδιοκτήτες όλων των μεγάλων ελληνικών Μέσων Ενημέρωσης, συμβατικών και ηλεκτρονικών, χρησιμοποιούν και «πολύ αριστερούς» έως «πάρα πολύ αριστερούς» προπαγανδιστές.

Αυτή η «αντισυστημική ανταρσία» μούτσων, ναυτών και Πειραιωτών λοστρόμων σε δεξαμενόπλοια VLCC, σε Crude Oil Tankers και σε Dual Fuel LNG Crude Oil Tankers, είναι επωφελής τόσο στους πλοιοκτήτες-εργοδότες τους, όσο και στους πλοιάρχους και άλλους αξιωματικούς της γέφυρας του εθνικού μας σκάφους: Υπό την προσδοκία μιας επιστροφής του Τραμπ και υπό την αιγίδα της Ρεπουμπλικανικής μας Ομογένειας, παρέχει στους πλοιοκτήτες-εργοδότες και ρυθμιστές της δημόσιας συζήτησης στη χώρα μας, ένα καλό πιστοποιητικό παραδοσιακής πολιτικής «ελληνοπρέπειας». Οι καιροί άλλαξαν, το παλιoμοδίτικο «χέρι-χέρι με τον Καρατζαφέρη» έγινε πια «ευοί ευάν μαζί με τον Ορμπάν». Και το «Κου-Κου-έ» τώρα πάει δημοσκοπικά καλά, κάνει και ομοιοκαταληξία με το «Α-Φε-Ντέ» (AfD), όπως παλιά ο Ρίμπεντροππ με τον Μολότωφ. 

Χέρι - χέρι με την ανταρσία μούτσων και λοστρόμων, «σοβαροί αναλυτές» της διεθνούς πολιτικής (αριστεροί εννοείται), αναμασούν ως «προσωπικές απόψεις» τα γεωπολιτικά σενάρια του Claremont Institute και άλλων δεξαμενών σκέψης του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, των σκληρά εθνικολαϊκίστικων Μέσων Ενημέρωσης του Οίκου Axel Springer SE και των ίδιων των υπαξιωματικών του Πούτιν στο Κρεμλίνο, για να διασπείρουν τις αντιευρωπαϊκές τους ιδεοληψίες στην αποπληροφορημένη από τα πετρελαιο-ΜΜΕ ελληνική κοινή γνώμη.

Ταυτόχρονα, η ανταρσία των μούτσων και των Πειραιωτών λοστρόμων παρέχει και μια πιό άμεση πολιτική υπηρεσία στους σημερινούς κυβερνήτες του «σκάφους Ελλάς», άν υποθέσουμε ότι οι 2.115.322 ψήφοι του Ιουνίου 2023 δεν ήταν αρκετές για να αποστομώσουν τα υπολειπόμενα 4,5 έως 5 εκατομμύρια εγγεγραμμένων ψηφοφόρων: Βάζει κι αυτή το χρήσιμο και έξυπνο χέρι και σπρώχνει, ώστε ο εξευτελισμός «της όλης Αριστεράς» υπό σημαία ευκαιρίας (ρωσική, εννοείται) να γίνει ακόμη πιο τέλειος.

Γ. Ρ.

Γιά την Mαριάννα Δήτσα (1946 - 28 Δεκεμβρίου 2023)

Κάποια ελάχιστα, στη μνήμη της Μαριάννας Δήτσα με το λαμπερό μυαλό και με την ψυχή που αντέχει, που ένοιωθε γιατί λυγίζει η ψυχή άλλων

Δυό αποσπάσματα από παλιά της γραπτά, για να έχουμε μια ιδέα τι λογής κοινωνικό και πολιτικό ον ήταν η Μαριάννα Δήτσα

 1. Στο άρθρο «Τα αρχαία μας...», 1979, 

στο περιοδικό ο Πολίτης (τεύχος 25, Μάρτιος - Απρίλιος 1979), με αφορμή την τότε εναντίωση αριστερών κομμάτων και του ΠΑΣΟΚ στην έκθεση ελληνικών αρχαιοτήτων σε μουσεία του εξωτερικού, μας εφιστούσε την προσοχή στις «κάθε είδους εξάρσεις, πατριωτισμούς, λαϊκισμούς», δηλαδή στους «αποπροσανατολισμούς από τα πραγματικά πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα, πάντοτε εν ονόματι του Λαού». Λόγια από το μακρινό 1979. Όμως είναι σαν να μιλούσε για το 2010, το 2015, το 2019, και σαν να μιλά για το 2023. 

Η Μαριάννα Δήτσα όλα αυτά τα χρόνια, από τότε μέχρι τώρα στο τέλος της ζωής της, βίωνε και συνειδητοποιούσε πλήρως και διαρκώς κάτι που μάλλον διαφεύγει από την κατανόηση πολλών: Ότι η πολιτική του λαϊκισμού αλλάζει διαρκώς φορείς, στοχεύσεις και προσχήματα, ωστόσο αλλάζει για να μένει ίδιο το αποτέλεσμα της. Να αποπροσανατολίζει και να εξαπατά. Ή και για να κάνει τη δουλειά της με ακόμη πιο αποτελεσματικό, δηλαδή με χειρότερο τρόπο. Πολλούς άλλους, και πολύ χειρότερους, «λεβέντικους σωβινισμούς» έσπειρε στην κοινωνία η ελληνική πολιτική - τόσο η δεξιά όσο και αυτή που αποκαλούμε προοδευτική ή αριστερή -, όλα αυτά τα χρόνια που πέρασαν από το 1979.

H Μαριάννα μεγάλωσε και ενηλικιώθηκε στη Θεσσαλονίκη, στην πόλη όπου έμελλε να περάσει και τον ακαδημαϊκό εργασιακό της βίο. Λόγω καταγωγής ήταν κατεξοχήν παιδί της πολυεθνικής οριακής Ευρώπης. Αυτής που ήταν και παραμένει το πιο οικείο - δικό μας και των γειτόνων μας - κομμάτι Ευρώπης, παρόλο που οι φαντασιώσεις πολλών αυταπατώμενων απωθούν επίμονα τόσο την γεωγραφία όσο και την ιστορία.

Ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς της πάλαι ποτέ Ομοσπονδιακής χώρας στην οποία γεννήθηκε η μεταστάσα, αποκαλούσε αυτό το όριο της Ευρώπης «προπύργιο» της ηπείρου μας. Μόνον χάρις στις αντοχές της ταπεινής, άδικα υποτιμημένης krajna Europa των Βαλκανίων, αλλά και του Ευξείνου, της Ιβηρικής, του Καυκάσου, άντεξαν στα χτυπήματα της ιστορίας τα λαμπρά κέντρα της, τα «ένδοξα Παρίσια», η «ευτυχής» Βιέννη*. Όσο για τα νεότερα συμβάντα, ας μη ξεχνάμε ότι η συνταγματική, δηλαδή πολιτική επικύρωση της ευρωπαϊκής Ένωσης δεν σκόνταψε στα κομμουνιστικά ή Αψβουργιανά «κατάλοιπα» της Πολωνίας ή της Κροατίας, ούτε στους βαθείς Καθολικισμούς της Ιρλανδίας ή της Ισπανίας. Σκόνταψε στους αριστεροδεξιούς εθνικολαϊκιστές της φωτεινής Γαλλίας, με όλη τη laïcité τους. Σκόνταψε και στους πολύ φιλελεύθερους, πολύ «απελευθερωμένους», πολύ μεταμοντέρνους «πολυπολιτισμικούς» της Ολλανδίας. Εκείνο το καλοκαίρι του 2005, ο Έρασμος του Ρόττερνταμ ταράχτηκε πολύ μέσα στο μνήμα του.

Ανάμεσα στους κριτικούς μελετητές των λογοτεχνικών και ιδεολογικών πραγμάτων του ελληνικού 19ου αιώνα, της εποχής στην οποία ο Διαφωτισμός έκανε μια ακόμη απεγνωσμένη προσπάθεια να κερδίσει τον ελλαδικό χώρο (και, δυστυχώς, έφαγε τα μούτρα του), η Δήτσα, εκ γενετής ετερόχθων, μικτής καταγωγής, αναθρεμμένη στην μεταιχμιακή μητρόπολη του Βορρά την αναστατωμένη δεκαετία του '60, με σπουδές στο Αριστοτέλειο και στο Παρίσι, με διδακτορικό δίπλωμα της Σορβόννης, κατέχει επιφανή θέση. Τυχαίο;

Αλλά και στην πολιτική, τί πιο αναμενόμενο λογικά; Η Δήτσα δεν φοβόταν να πει τα αυτονόητα. «Έβαζε στη θέση τους» και τα απαραίτητα συνοδευτικά παντός λαϊκισμού: Τον «ταυτοτικό» αντιευρωπαϊσμό, τις μωροπερήφανες φοβίες μη τυχόν και κακοπάθει η γνήσια μας ταυτότητα, η εθνική ή όποια άλλη (π.χ. η αριστερή). Σκληρά και ακριβοδίκαια ειρωνευόταν τις στάσεις που εμφανίζονται ως προοδευτικές, αλλά είναι μόνον «ιδεολογήματα» και γι΄ αυτό «ξεφεύγουν» και αντιτίθενται σε κάθε εκσυγχρονισμό. Τα βλέπουμε και τώρα. Πάντα μπροστά μας, σαν κεφάλια Λερναίας Ύδρας που ξεπροβάλλουν από τον πολιτικό βάλτο.

Με όλα αυτά, η Μαριάννα Δήτσα εξακολουθεί να μας υπενθυμίζει ένα ανεκπλήρωτο πολιτικό καθήκον: Εκκρεμεί να αντιμετωπίσουμε καταπρόσωπο,  ως δημοκρατικοί πολίτες, τον λαϊκισμό στην Ελλάδα (αλλά και παντού στην ευρωπαϊκή μας «κοινότητα πεπρωμένου»). Άλλωστε, «όσο θα ζούμε σε αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες θα υπάρχει πάντα και η “σκιά” τους, ο λαϊκισμός» (Γιαν-Βέρνερ Μύλλερ). Και πάντα θα έχουμε «να κυνηγήσουμε τη βλακεία», όπως έλεγε ο Λε Κορμπυζιέ και μας υπενθύμιζε τακτικά ο Δημήτρης Φατούρος, φίλος της Μαριάννας, συνοδοιπόρος της στα ακαδημαϊκά πράγματα της Θεσσαλονίκης και στον μεταπολιτευτικό δημόσιο λόγο. Οι επισημάνσεις της παραμένουν desiderata, πράγμα που αποδεικνύει ότι τα λόγια της εκείνα δεν γράφτηκαν ματαίως. Δεν ήταν επιπόλαια, δεν είχαν σύντομη ημερομηνία λήξης· «όσα είπαμε παλιά, ισχύουν», όπως είχε γράψει ο Μάρκος Μέσκος. Όσο παλιώνουν, τόσο γίνονται όλο και πιο σημαντικά ζητούμενα και ευκταία· και για να γίνουν κάποτε πράξη, θέλουν δουλειά πολλή.

Γ. Ρ.

  

Το παλιό έχει πεθάνει, το καινούργιο μάς έχει γίνει πρόβλημα

Ι. Όσο πιο βαθιά προχωρά ο κόσμος στον 21ο Αιώνα, τόσο λιγότερο οι συγκρούσεις, οι δυσλειτουργίες στις κοινωνίες ή στην πολιτική και οι αιτίες ή αφορμές για δυσαρέσκεια, εκπηγάζουν από τις εναπομένουσες νησίδες του παλιού, του παραδοσιακού, του προ-νεωτερικού, τόσο περισσότερο και συχνότερα τις γεννούν τα επακόλουθα της ίδιας της νεωτερικότητας.

Τα τεχνολογικά παράγωγα των θετικών επιστημών, δηλαδή της νοητικής ικανότητας, αναδιαμόρφωσαν και αναδιαμορφώνουν όλο και ταχύτερα τον υλικό κόσμο γύρω μας. Αλλά τώρα, τα παράγωγα των παραγώγων μας, ημών των όντων με την υψηλότερη νοητική ικανότητα, φαίνεται να διεκδικούν ρόλο «καθοδηγητή» μέχρι και της της ίδιας της νοητικής μας ικανότητας, ίσως και της «εσωτερικής φύσης» του ανθρώπου. Ταυτόχρονα, οι τρόποι κοινωνικής και οικονομικής ζωής, η πολιτική, το κράτος, οι διακρατικές σχέσεις παίρνουν μορφές τις οποίες μόνον ευφάνταστοι συγγραφείς και ελάχιστοι κοινωνιολόγοι ή πολιτικοί επιστήμονες μπορούσαν να διανοηθούν το 1900 ή το 1920.

Η νεωτερική σκέψη, οι πιο προχωρημένες αιχμές της επιστήμης, η ίδια η νεωτερική πολιτική πράξη, στο βαθμό που θέλουν να είναι και να παραμείνουν αυτό που ισχυρίζονται πως είναι, νεωτερικές και Διαφωτισμένες, είναι αναγκασμένες να στρέψουν τους προβολείς τους και την κριτική τους ικανότητα όχι προς τα προ-νεωτερικά κατάλοιπα, αλλά προς τα μέχρι τώρα αποτελέσματα της ίδιας της νεωτερικότητας. Γιατί τώρα πια, ούτως ή άλλως, βρίσκουν μπροστά τους κυρίως δικά τους προϊόντα. Βρίσκουν επιτεύγματα της νεωτερικότητας. Και πάρα πολλά από τα εντυπωσιακά επιτεύγματα των απαρχών της νεωτερικότητας, τής γίνονται τώρα εμπόδια και απειλές. Όταν τα φωτίζει με το αμείλικτο φως του λόγου, συχνά της εμφανίζονται ως ανορθολογικά αποτελέσματα μιας εποχής που ορκιζόταν μεν στον ορθολογισμό, τον συρρίκνωνε όμως στον τυπικό και εργαλειακό, δηλαδή σε έναν ορθολογισμό που κρίνει και αξιολογεί τα μέσα, όχι όμως τους σκοπούς. Ενώ από τα κατάλοιπα της προ-νεωτερικής εποχής, έχουν απομείνει μόνον σκιές της αλλοτινής τους ύπαρξης. 

Θέλει δεν θέλει, η νεωτερικότητα είναι πια ανακλαστική (reflexive) όπως μάθαμε από τον Ούλριχ Μπεκ· δηλαδή ενεργεί πάνω στα αποτελέσματα τής μέχρι τώρα ιστορίας της. Άν θέλει να είναι νεωτερική και όχι οπισθοδρομική, είναι τώρα αναγκασμένη να γίνει αναστοχαστική (το δεύτερο νόημα της λέξης reflexive).  Να γίνει μια «δεύτερη νεωτερικότητα», ικανή να διαφωτίσει τους νέους μύθους και να λύσει τα νέα μάγια που έφτιαξε η πρώτη νεωτερικότητα «απομαγεύοντας τον κόσμο». Ο προβολέας που φωτίζει τα πράγματα, η κριτική ικανότητα, η πολιτική πράξη, η ικανότητα της ανθρώπινης νόησης να καινοτομεί, πρέπει να στραφούν προς τα μέχρι τώρα επιτεύγματα της ίδιας της νεωτερικότητας και προς τα σημερινά έργα της. 

Αν αυτό δεν γίνει, το τίμημα μπορεί να είναι η μετεξέλιξη της ημιτελώς διαφωτισμένης και ημιτελώς νεωτερικής εποχής μας σε νέους «σκοτεινούς χρόνους». Δηλαδή μια ιστορική παλινδρόμηση προς τη βαρβαρότητα.

Γιατί ο «μονόδρομος προς την πρόοδο», η δήθεν νομοτελειακή πορεία της ιστορίας του ανθρώπου προς το «ανώτερο» και καλύτερο είναι αυταπάτη: Ιδεολογία και ουτοπία με την χειρότερη σημασία αυτών των δύο πολυσήμαντων λέξεων.

Οι Theodor Adorno και Max Horkheimer στο πιο απαισιόδοξο και πιο αδιέξοδο έργο της Κριτικής Θεωρίας, Η Διαλεκτική του Διαφωτισμού, δήλωναν ότι ενώ «στόχος του διαφωτισµού υπό την πιο ευρεία έννοια, της προοδεύουσας σκέψης, ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και να τους καταστήσει κυρίους του εαυτού τους, τώρα η πλήρως διαφωτισµένη Γη ακτινοβολεί το σήμα του θριαµβεύοντος κακού». Αυτά τα έγραφαν ενώ ζούσαν ως πρόσφυγες στις ΗΠΑ στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με τους φούρνους του Ολοκαυτώματος να εργάζονται ακατάπαυστα. Ήταν μια «στιγμιαία φωτογραφία υψηλής ανάλυσης» εκείνης της τρομακτικής ιστορικής εποχής, στην οποία το κακό είχε γίνει απείρως χειροπιαστό και συγκεκριμένο, στερεό και σκληρό σαν μπετόν καμινάδας του Άουσβιτς. 

'Ομως τώρα, σχεδόν 80 χρόνια αργότερα, όλοι, και ιδίως οι νέες γενιές, οι άνθρωποι οι «γεννημένοι ρευστοί», ζούμε σε «ρευστούς καιρούς» (Ζίγκμουντ Μπάουμαν). Ακόμη και η μείζων παρηγοριά, η αγάπη, συμπιέζεται από συστημικούς καταναγκασμούς, σπρώχνεται να γίνει και αυτή «ρευστή». 

«Καθετί το στερεό ρευστοποιείται και εξατμίζεται, καθετί το ιερό βεβηλώνεται και στο τέλος ο άνθρωπος αναγκάζεται ν' αντικρίσει νηφάλια την πραγματική θέση του στη ζωή και τις σχέσεις του με τους συνανθρώπους του», έτσι συνεχίζει να συμβαίνει και τώρα όπως ακριβώς έγραφαν οι σοφοί ήδη το έτος 1848. Όμως τότε, τον 19ο Αιώνα, η ρευστοποίηση των στερεών και η κίνηση των στάσιμων γεννούσε αισιοδοξία ή ελπίδες σε πολλούς, φόβους σε λίγους. Τώρα, στον 21ο,  γεννά φόβους και δυσαρέσκεια σε πολλούς, αισιοδοξία σε λίγους.

Ζούμε ήδη υπό συνθήκες κλιματικής κατάρρευσης ανθρωπογενούς, και αυτό είναι έργο το πρώτης νεωτερικότητας, της αστόχαστης. Νέοι επεκτατικοί πόλεμοι έχουν τη βαθύτερη αιτία τους στην τεράστια δύναμη, αλλά και στην ανασφάλεια για το μέλλον, που έχουν όσοι βασίζουν την οικονομία τους στην ενεργειακή τροφοδοσία του πλανήτη με ορυκτά καύσιμα. Αλλά χωρίς τη στήριξη σ' αυτά ως πηγές ενέργειας εδώ και 150 χρόνια, πράξη απολύτως ανορθολογική από καθαρά επιστημονική σκοπιά αλλά αποδοτικότατη από τεχνική-οικονομική, δεν θα είχε προχωρήσει ο νεωτερικός τεχνικός πολιτισμός, ούτε θα είχε κυριαρχήσει ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. 

Όμως ταυτόχρονα, υποχρεωνόμαστε να καταναλώνουμε «ωμές» και ανεπεξέργαστες, με καταιγιστικό ρυθμό, αλληλοσυγκρουόμενες εικασίες, όπως π.χ. αυτές που γεννά η συζήτηση περί της λεγόμενης τεχνητής νοημοσύνης, μέχρι και να κάνουμε σοβαρή (!) συζήτηση περί «μετα-αληθειών», deep fake και πλασματικών «πραγματικοτήτων». Ως βάση για το τί είναι επιστημονικά και λογικά έγκυρο, η πραγματική πραγματικότητα υποκαθίσταται από ό,τι σκαρφίζεται για λογαρισμό της οικονομίας και της τεχνοκρατίας το νομοθετημένο δίκαιο, πράγμα που σημαίνει, τώρα σε καιρούς ρευστούς και από πολιτική άποψη, ό,τι αποφασίζουν οι εκάστοτε συσχετισμοί ισχύος στην κοινωνία, τελικά στην πολιτική. Είναι φανερό ότι οι παλιές δεισιδαιμονίες με προέλευση άμεσα θρησκευτική έχουν υποχωρήσει. Οι άλλες, οι νεοεμφανισμένες;

Υπάρχει πιο μεγάλη οπισθοδρομικότητα και δεισιδαιμονία από το να πιστεύεις ότι είναι εφικτό να κυριαρχήσεις επί της πραγματικής φύσης, και ταυτόχρονα να συναινείς να γίνεις δούλος της «δεύτερης φύσης», η οποία είναι δική σου επινόηση, δικό σου κατασκεύασμα;

 

ΙΙ. Μπορεί η «στιγμιαία φωτογραφία» από το 1944 των Αντόρνο και Χορκχάιμερ, να γίνει η εικόνα του μέλλοντος μας;

Αυτό που τρόμαξε τον Μαξ Βέμπερ, από τον οποίο πήραν πολλές ιδέες οι δύο Φρανκφουρτιανοί, είναι η τεχνοκρατική-γραφειοκρατική κυριαρχία των «ειδημόνων χωρίς πνεύμα» σε αγαστή σύμπνοια με τις ανάγκες των «ηδονιστών χωρίς καρδιά». Διέβλεψε ότι αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα αριστοκρατία ή ολιγαρχία, σε υποδούλωση των πολλών σε λίγους και στο τέλος της δημοκρατίας με τις ελευθερίες της. Για ότι αφορά την πολιτική, ο «σιδηρούς νόμος της ολιγαρχίας» του Robert Michels ιστορικά δεν έχει διαψευσθεί μέχρι τώρα. Μια ποιητική διατύπωση της βεμπεριανής παραβολής του «ατσάλινου κλουβιού», είναι και τα Τείχη του Κ. Καβάφη:

Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ
μεγάλα κι υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.
Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.
Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·
διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.
Α όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.
Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.
Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.

Η παρένθετη μητέρα και η δημοκρατία

I. Μια από τις  πιο απότομες, ανεξερεύνητες και σκεπασμένες με ομίχλη στροφές στον δρόμο που παίρνει ο σημερινός πολιτισμός και τρόπος ζωής (είτε τον πούμε καπιταλισμό ως τρόπο ζωής, είτε τον δούμε ως αποτέλεσμα της «διαλεκτικής» ή της διαστροφής του Διαφωτισμού), είναι η εξής:

Όλο και περισσότερα φυσικά, βιολογικά ή και ψυχολογικά δεδομένα (δηλαδή πράγματα που δεν είναι προς χρήση ως προϊόντα, ούτε ως φυσικά οικονομικά αγαθά), μετατρέπονται σε αγοραία, σε πράγματα που αγοράζονται και πουλιούνται, σε αντικείμενα κατανάλωσης· στο τέλος ως αναλώσιμα, αφήνουν πίσω τους «απόβλητα» ή ένα τίποτε.
Και προ αμνημονεύτων χρόνων υπήρχαν τέτοια φαινόμενα, π.χ. η πορνεία και η τεκνοθεσία επί χρήμασι. Η πρώτη νομιμοποιημένη με κάθε επισημότητα, η δεύτερη όχι τυπικά, αλλά ασφαλώς ντε φάκτο.
Όμως για πρώτη φορά, βλέπουμε να νομιμοποιείται, άμεσα ή έμμεσα, η εμπορία όχι απλά και μόνον των σχηματισμένων ανθρώπινων όντων η οποία υπήρχε ανέκαθεν (δουλεία, σωματεμπορία με σκοπό την πορνεία, τεκνοθεσία επί χρήμασι), αλλά τώρα πια και η εμπορία του ανθρώπινου γενετικού υλικού. Και μαζί με αυτό, η ενοικίαση, επί χρήμασι φυσικά, βασικών αναπαραγωγικών οργάνων του θηλυκού ανθρώπου, δηλαδή των ωοθηκών, των σαλπίγγων και της μήτρας της γυναίκας.
Δεν είναι πρόκληση απλά και μόνον για την πολιτική ταυτότητα των δεξιών, των αριστερών, των κεντρώων ή άλλων που διαθέτουν κάποιο κομματικό διαβατήριο, αλλά για κάθε πολίτη που διαθέτει λογική σκέψη και αναγνωρίζει την αξία της επιστημονικής γνώσης, που δεν είναι μηδενιστής από ηθική άποψη και επιπλέον, προτιμά τη δημοκρατία από άλλες μορφές διακυβέρνησης. Υπάρχουν κριτήρια πιο σταθερά και αξιόπιστα από τα πολιτικά ή τα νομικά, ώστε να κριθεί η εγκυρότητα μιας πολιτικής και νομικής απόφασης για το τι μπορεί να πωλείται και τί όχι. Κριτήρια αφενός λογικότητας και γνώσης, δηλαδή σε τελευταία ανάλυση κριτήρια επιστημονικά, και αφετέρου κριτήρια ηθικά, στο συγκεκριμένο ζήτημα κριτήρια βιοηθικής. Ένα τέτοιο ζήτημα δεν είναι απλό θέμα δικαιωμάτων του ατόμου.

Ας ρίξουμε μια ρεαλιστική ματιά σε δύο πτυχές του: Πρώτον, η επιλογή παρένθετης μητέρας (ή δότη-φυσικού πατέρα, το ίδιο κάνει) με χρήση των εργαλείων που δίνει η αγορά,  άν οδηγεί σε κάτι οδηγεί στην ευγονική, δηλαδή στην οργανωμένη προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ομάδα ανθρώπων (π.χ. απόγονοι μιας οικογένειας, ή μελλοντικοί πληθυσμοί μιας περιοχής) με επιδιωκόμενα ή έστω συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, που υπόκεινται στους νόμους της κληρονομικότητας. Υπάρχει λοιπόν δικαίωμα στην ευγονική;
Δεύτερον, το να έχει κανείς οικογένεια και το να δικαιούται κάθε ενήλικος, άν το θέλει, μια σύνδεση γονέα-τέκνων, δεν είναι απλά και μόνον δικαίωμα του κάθε ανθρώπου (ή του κάθε πολίτη, άν μιλάμε για το δικαιικό καθεστώς μιας χώρας ή ένωσης χωρών). Είναι θεσμοί κοινωνικοί. Και αυτό που προσδίδει εγκυρότητα σε τέτοιου είδους θεσμούς δεν είναι το δίκαιο (το φυσικό ή το θετικό δίκαιο, ως πάροχος δικαιωμάτων) αλλά κυρίως η κοινωνική λειτουργικότητα, ο ρόλος τους ως βηματοδοτών και εγγυητών της κοινωνικής αναπαραγωγής, δηλαδή της λειτουργικής διαδοχής των γενεών. Όλες οι σοβαρές επιστημονικές αντιλήψεις από την Φροϋδική ψυχανάλυση μέχρι την δομική θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης (Ζαν Πιαζέ) αυτό μας διδάσκουν.
Υπάρχει και κάτι άλλο, πιό πολιτικό: Αφενός συμβαίνει ούτως ή άλλως, έξω από θεσπισμένους κανόνες δικαίου, μετατροπή των πάντων, μέχρι και των αναπαραγωγικών οργάνων του είδους μας, μέχρι και του θεμελιώδους βιολογικού υποστρώματος που διασφαλίζει την αναπαραγωγή και συνέχεια του έλλογου όντος «άνθρωπος», του DNA, σε εμπόρευμα, σε «αγαθό» που αγοράζεται και πουλιέται. Αφετέρου έρχεται το θετικό δίκαιο (δια της νομοθετούσας πολιτικής) και νομιμοποιεί, επικυρώνει νομικά και πολιτικά, αυτή την πράξη αγοραπωλησίας. Εδώ παρατηρούμε πάλι, αλλά με ακραίο τρόπο, ακριβώς αυτό που η πολιτική κοινωνιολογία και πολιτική φιλοσοφία (π.χ. ο Χάμπερμας) αποκάλεσε αποικισμό της όλης ζωής του ανθρώπου, του βιόκοσμου (Lebenswelt), από την αγορά και από την πολιτική, με «αποικιοκρατικά» εργαλεία τα μέσα που διαθέτουν αυτά τα δύο συστήματα : Το χρήμα και την εξουσία. Η συνέπεια είναι πολλά και σκληρά παθολογικά αποτελέσματα, πρωτογενή και δευτερογενή*.

Ένα από τα δευτερογενή αποτελέσματα, αλλά άκρως πολιτικού χαρακτήρα, είναι το εξής: Η αναμενόμενη αντίδραση της «φύσης του ανθρώπου» εναντίον αυτού του «αποικιακού» ανορθολογισμού και μηδενισμού που «εισβάλλει εκ των έξω», παίρνει κατά (φαινομενικά) παράδοξο τρόπο, τη μορφή ενός ακόμη πιο έντονου ανορθολογισμού και ηθικού μηδενισμού. Δηλαδή εκδηλώνεται ως άρνηση της δημοκρατίας και του Διαφωτισμού, ως επιθυμία για επιστροφή σε μια νέα μορφή της «παλιάς» καλής εποχής της απολυταρχίας. Αυτό που βλέπουμε σε πρώτο πλάνο ως κραυγαλέα αντίδραση είναι της «αντισυστημικής» ή εναλλακτικής Δεξιάς. Ακόμη πιο διαβρωτική για τη δημοκρατία είναι η πολύ πιο σιωπηλή αντίδραση της απόσυρσης από την πολιτική, αυτή που ακούμε ως αχνό θόρυβο ενός κοινωνικού υποβάθρου που καταρρέει αργά. Και ας μη ξεχνάμε τους στίχους «Έτσι τελειώνει ο κόσμος / όχι με έναν βρόντο / μα μ’ έναν λυγμό» (Τ.Σ. Έλιοτ, Οι Κούφιοι Άνθρωποι, σε μετάφραση Γ. Σεφέρη)
Έτσι λοιπόν υπονομεύεται η δημοκρατία, η φιλελεύθερη δημοκρατία, δηλαδή η δημοκρατία με κατοχυρωμένες ελευθερίες και δικαιώματα. Το άλλο φαινομενικά παράδοξο είναι το εξής: Ο πρωτογενής δρων παράγων που υπονομεύει σήμερα την φιλελεύθερη δημοκρατία είναι κυρίως κυρίως η φιλελεύθερη - ατομιστική κοσμοαντίληψη, βιοθεωρία και πολιτική φιλοσοφία, όμηροι της οποίας έχουν γίνει, μεταξύ άλλων, και αριστερές πολιτικές δυνάμεις πάσης απόχρωσης, υποτίθεται «μη φιλελεύθερες» με την αυστηρά πολιτική σημασία του όρου. 

Paula Modersohn-Becker, Mutter und Kind (1904)

Ο εγκλωβισμός στα όρια της οικονομίας - Φαντασιοπληξίες αριστερών ιδεολόγων

Το κεφαλαιοκρατικό σύστημα δεν είναι απλά τρόπος οργάνωσης της εργασίας και της διανομής της αξίας που παράγει μια οικονομία, αλλά τρόπος παραγωγής, αλληλένδετος με το σύνολο του κοινωνικού γίγνεσθαι μιας ολόκληρης περιόδου της ιστορίας. Όπως συνέβαινε με κάθε τρόπο παραγωγής, και αυτός «ζει», τρέφεται και αναπτύσσεται, εκτός των άλλων, και από πολλών κατηγοριών κοινωνικές πρακτικές, οικονομικές και μή, οι οποίες συνδυάζονται μεταξύ τους και συναποτελούν τον επικρατούντα τρόπο ζωής μιας εποχής.
Ειδικά οι κοινωνικές πρακτικές της οικονομίας υλοποιούνται σε τελευταία ανάλυση ως πρακτικές και δράσεις, οι οποίες αφενός χειρίζονται, ανταλλάσσουν, μετασχηματίζουν ύλη και ενέργεια, αφετέρου εμπλέκουν ανθρώπους σε «σχέσεις παραγωγής» συνδεδεμένες ποικιλόμορφα με τους ανωτέρω χειρισμούς.
Η εργασία δεν παράγει αξίες εκ του μηδενός. Είναι η δραστηριότητα που εμπλέκει και αγκυρώνει ένα σύστημα κοινωνικών όντων στο υλικό περιβάλλον του, δηλαδή στον εξωτερικό φυσικό κόσμο. Εργασία είναι η διαδικασία με την οποία το σύστημα-κοινωνία «επωφελείται» (με άλλα λόγια αντλεί αξίες χρήσης) από παραγωγικές διαδικασίες και «παραγωγικές δυνάμεις» που υπάρχουν ούτως ή άλλως εντός της φύσης, δηλαδή από τους φυσικούς μετασχηματισμούς και ροές της ύλης και της ενέργειας.
Είναι απλοϊκή και αφελής ουτοπία να προσδοκά κανείς υπέρβαση ενός τρόπου παραγωγής είτε με απλή αλλαγή του τρόπου οργάνωσης της εργασίας (ο οποίος ανήκει στις «παραγωγικές σχέσεις»), ακόμη και με την λεγόμενη αυτοοργάνωσή της, είτε με απλή αλλαγή του τρόπου διανομής της αξίας που παράγεται από τη σύμπλεξη των φυσικών διεργασιών και της εργασίας. Πόσο μάλλον με «πολιτικές αποφάσεις» και πολιτικά σχέδια, είτε «επαναστατικά» είτε «μεταρρυθμιστικά».

Όποιες αλλαγές και να συμβούν απλά και μόνον στον τρόπο οργάνωσης της εργασίας και διανομής της οικονομικής αξίας, για όσο ιστορικό χρόνο μένουν ως έχουν τα ισχύοντα πρότυπα ιδιοποίησης των «παραγωγικών δυνάμεων» της φύσης και ο τρόπος ζωής που αυτά συνεπάγονται, τον ισχύοντα τρόπο παραγωγής θα συνεχίσουν να συναποτελούν, να στηρίζουν και να αναπαράγουν. Μαζί και τις εγγενείς κρίσεις του, από τις οποίες τρέφεται και με τις οποίες μετασχηματίζει και εξελίσσει ο ίδιος τον εαυτό του, ακόμη και όταν «βαρυστομαχιάζει». 'Οσο υπάρχει διαθέσιμη φυσική και κοινωνική «τροφή» για να τρέφεται και να εξελίσσεται, ο ίδιος τρόπος παραγωγής θα ζει και θα αναπαράγεται.
Η διπλή αποδέσμευση από φυσικές σταθερές του υλικού κόσμου και από κανονιστικές ηθικές (moral) αρχές οικουμενικής ισχύος, η οποία κάποτε αποκλήθηκε «υπέρβαση του κόσμου της αναγκαιότητας», δεν είναι υπέρβαση του καπιταλισμού αλλά δυναμωτικό του και αναβολικό του. Και είναι πια ολοφάνερο, ότι τέτοιοι απατηλοί δρόμοι προς τον θρυλούμενο «κόσμο της ελευθερίας» δεν οδηγούν προς σοσιαλισμούς ούτε προς καλύτερη δημοκρατία, αλλά προς αυτο-αποδιοργάνωση των κοινωνιών. Και, πιο πέρα, προς τη νέα σκλαβιά μέσα σε σκληρά Βεμπεριανά «κελύφη της ανελευθερίας» («Gehäuse der Hörigkeit») και «ατσάλινα κλουβιά».
Άς το δείξουμε παραδειγματικά με άλλα λόγια: Όσο επικρατεί, π.χ., ένα ενεργειακό μοντέλο (ή μάλλον μια ολόκληρη οικονομία), που βασίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην μανιακή χρήση ορυκτών καυσίμων, και όσο ισχύει για τους ανθρώπους ως οικονομική «κατηγορική προσταγή» η συνεχής αύξηση του ΑΕΠ και της κατανάλωσης - πάντα ανοδικά, πάντα ψηλότερα, πάντα ταχύτερα, όλο και πιο δυνατά - ο,τιδήποτε «επαναστατικό» και να κηρύσσουν κάποιοι εκ του αριστερού τους άμβωνος ή να διεκδικούν ως κόμματα και κινήματα για την εργασία, για το κράτος ως μηχανισμό οικονομικής εξουσίας και για την «πολιτική» (με την στενή έννοια), θα παίρνουν αυτό που οι ίδιοι αποκαλούν καπιταλισμό. Φυσικά, θα έχουν την ψευδαίσθηση ότι αγωνίζονται εναντίον του. Και επειδή αυτή η ποσοτική αύξηση προσκρούει σε διαρθρωτικά όρια εξωοικονομικά (φυσικά, κοινωνικά, ψυχολογικά, πολιτικά), θα παίρνουν καπιταλισμό της δομικής κρίσης, με ακόμη πιο επιταχυνόμενη απώλεια νοήματος της ζωής και απώλεια ελευθερίας. Όσο πολλαπλασιάζεται το ΑΕΠ υπό την εντολή «καταναλώστε, καταναλώστε», το «κέλυφος της ανελευθερίας» σκληραίνει.

Βλέπουμε σήμερα τους τρόπους σκέψης και τις θεωρίες τόσο των υπερασπιστών του ισχύοντος τρόπου παραγωγής, όσο και των αντικαπιταλιστών επικριτών του τρόπου οργάνωσης της εργασίας ή των «σχέσεων παραγωγής» εν γένει, να εγκλωβίζονται στα όρια της οικονομίας με τη στενή έννοια.

Παραγωγή πρωτογενούς ενέργειας από ποικίλες πηγές, σε σύγκριση με το παγκόσμιο ΑΕΠ, 1830 - 2008, στο David Murphy και Charles A S Hall, «Energy return on investment, peak oil, and the end of economic growth», στο Annals of the New York Academy of Sciences, February 2011. βλ. και Kremmer, Historic population and GDP data, 2010 - http://www.historicalstatistics.org/, accessed November 24, 2010) και Smil.V., Energy Transitions: History, Requirements, Prospects. Praeger, 2010. Santa Barbara, CA)