Μάρκο Έβερς: Όχι άλλο κάρβουνο

Marco Evers: Kohle ohne Ende - Globale Energiewende stagniert, Der Spiegel 30/2025, 17.7.2025
https://archive.md/Ua6hn

Το μεγάλο επίτευγμα συνέβη πριν από δέκα σχεδόν χρόνια. Εκ των υστέρων, υπό την οπτική γωνία ενός όλο και πιο κατακερματιζόμενου κόσμου, φαίνεται σχεδόν σαν πολιτικό θαύμα. Για μια στιγμή, τα κράτη άφησαν στην άκρη όλες τις διαφορές τους. Χρόνια σκληρών διαπραγματεύσεων κορυφώθηκαν σε μια συλλογική δήλωση αλληλεγγύης. Στις 12 Δεκεμβρίου 2015, 194 χώρες συμφώνησαν να συνεργαστούν για ένα μέλλον αξιοβίωτο. Κάθε κράτος, μεγάλο ή μικρό, πλούσιο ή φτωχό, ισχυρό ή όχι, θα πρέπει να κάνει το καθήκον του. Η Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα δικαίως θεωρείται ορόσημο στην παγκόσμια ιστορία.
Η διεθνής κοινότητα είχε δεσμευτεί να περιορίσει την ανθρωπογενή υπερθέρμανση του πλανήτη, πολύ κάτω από δύο βαθμούς Κελσίου σε σύγκριση με την προβιομηχανική εποχή, ή ακόμα καλύτερα, σε 1,5 βαθμό το πολύ. Η χρήση φυσικού αερίου και πετρελαίου ως καυσίμων θα έπρεπε να εξαλειφθεί από τις οικονομίες των κρατών. Και πάνω απ' όλα, θα έπρεπε να εξαλειφθεί η χρήση άνθρακα ως καυσίμου, ο οποίος είναι μακράν το πιο καταστροφικό για το κλίμα ορυκτό καύσιμο.
Παρατηρώντας ιδιαίτερα την περίπτωση της χρήσης του άνθρακα ως καυσίμου, βλέπουμε ότι ο κόσμος έχει πετύχει πολλά από το 2015 μέχρι σήμερα. Αλλά δυστυχώς όχι αυτό που είχε θέσει ως στόχο.
Η Συμφωνία του Παρισιού έδωσε μια τεράστια ώθηση. Χάρις σ΄ αυτήν, εταιρείες, ιδιώτες και αρχηγοί κρατών αισθάνθηκαν να παροτρύνονται ώστε να κάνουν περισσότερα για την προστασία του κλίματος. Ορισμένες τράπεζες έδωσαν όρκους ότι θα σταματήσουν να χρηματοδοτούν έργα στα οποία γίνεται χρήση ορυκτών καυσίμων. Τα επενδυτικά κεφάλαια άρχισαν να αποφεύγουν την φαινομενικά ετοιμοθάνατη βιομηχανία. Οι οικονομολόγοι προέβλεψαν έναν σχεδόν αναπόφευκτο θρίαμβο των εναλλακτικών πηγών ενέργειας, επειδή το κόστος τους μειωνόταν ραγδαία.
Στην πραγματικότητα, ο κόσμος ως σύνολο καταναλώνει σήμερα περισσότερο άνθρακα από όσο κατανάλωνε το 2015 (βλ. γράφημα). Είναι πιθανό ότι η ζήτηση γι' αυτό το βρώμικο καύσιμο θα συνεχίσει να αυξάνεται και τα επόμενα χρόνια. Κάθε ώρα της ημέρας, περισσότεροι από ένα εκατομμύριο τόνοι άνθρακα εξορύσσονται σήμερα από την γη, απλά και μόνον για να μετατραπούν λίγο αργότερα σε στάχτη, σε ένα εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας. Η διαδικασία εξόρυξης απελευθερώνει επίσης το αέριο μεθάνιο, το οποίο είναι ακόμη πιο επιβλαβές για το κλίμα.

Επομένως, η ενεργειακή μετάβαση για την οποία συνεχώς γίνεται λόγος, σε παγκόσμια κλίμακα δεν φαίνεται καν στον ορίζοντα, παρά τις μεγάλες επιτυχίες σε πολλές μεμονωμένες χώρες.

Παράδειγμα το Ηνωμένο Βασίλειο. Το 1882, ο Αμερικανός εφευρέτης Τόμας Έντισον εγκαινίασε στην καρδιά του Λονδίνου το πρώτο εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με καύση άνθρακα στην ιστορία. Από τότε οι δρόμοι φωτίστηκαν ηλεκτρικά και οι άνθρωποι ήταν ενθουσιασμένοι. Η ισχυρή Μεγάλη Βρετανία, η πρωτοπόρος της εκβιομηχάνισης, έγινε πρωτοπόρος στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας με καύση άνθρακα.
Η χώρα αυτή διατήρησε τούτο τον πρωτοποριακό ρόλο μέχρι σήμερα, αλλά τώρα με αντίθετο πρόσημο. Αφού έκαψε δισεκατομμύρια και δισεκατομμύρια τόνων άνθρακα στους κλιβάνους της για πάνω από 142 χρόνια, ο τελευταίος σταθμός παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με καύση άνθρακα του νησιού έκλεισε στις 30 Σεπτεμβρίου 2024: Οι οκτώ τερατώδεις πύργοι ψύξης του Ratcliffe-on-Soar, οι οποίοι λειτουργούσαν από το 1968, πρόκειται τώρα να κατεδαφιστούν.
Για πρώτη φορά, μια κορυφαία χώρα των G7 έχει σήμερα ξεπεράσει εντελώς την ενεργειακή εξάρτησή της από τον άνθρακα, παρόλο που το 2012, το βρετανικό ενεργειακό μείγμα εξακολουθούσε να αποτελείται από σχεδόν 40 % ενέργεια προερχόμενη από καύση άνθρακα. Βοήθησε το γεγονός ότι οι τιμές των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας είχαν μειωθεί δραματικά: Οι ανεμογεννήτριες, οι μονάδες βιοαερίου, η φορολόγηση των εκπομπών CO₂ και το φθηνό φυσικό αέριο της Βόρειας Θάλασσας έκαναν απλά την συνέχιση της χρήσης άνθρακα ως καυσίμου ασύμφορη οικονομικά.

Ορισμένες μικρότερες ευρωπαϊκές χώρες είχαν ήδη απελευθερωθεί από την χρήση άνθρακα ως καυσίμου: Το Βέλγιο το 2016, η Αυστρία και η Σουηδία το 2020, η Πορτογαλία το 2021. Η Ιρλανδία έκλεισε τον τελευταίο σταθμό ηλεκτροπαραγωγής με καύση άνθρακα τον Ιούνιο του 2025. Εν τω μεταξύ, η Ελλάδα, η Ισπανία και η Δανία έχουν μειώσει σημαντικά τον αριθμό των σταθμών ηλεκτροπαραγωγής τους που χρησιμοποιούν ως καύσιμο γαιάνθρακα ή λιγνίτη. Η Γαλλία, η Ολλανδία και η Ιταλία σκοπεύουν να καταργήσουν πλήρως τον άνθρακα πριν από το 2030.
Η Γερμανία αργεί, μέχρι το 2038, εάν χρειαστεί. Παρ' όλα αυτά, το 2024, οι Γερμανοί φορείς εκμετάλλευσης έκλεισαν τους πιο βρώμικους σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής λιγνίτη και σκληρού άνθρακα, και μάλιστα τους περισσότερους από οποιαδήποτε άλλη χώρα στον κόσμο. Η συνολική ισχύς των σταθμών που παροπλίστηκαν σ' αυτήν τη χώρα ήταν 6,73 γιγαβάτ, ισοδύναμη με την παραγωγή τεσσάρων μεγάλων πυρηνικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής.

Ωστόσο, η κατανάλωση άνθρακα σε παγκόσμιο επίπεδο αυξάνεται και αυξάνεται.
Ενώ η χρήση άνθρακα σαφώς μειώνεται στις δυτικές βιομηχανικές χώρες, μεγάλα τμήματα της Ασίας έχουν γίνει αναμφισβήτητοι πρωταθλητές στην καύση άνθρακα, με επικεφαλής τους πληθυσμιακούς γίγαντες Ινδία και Κίνα. Μόνη της η αυτοκρατορία του Προέδρου Xi Jinping τώρα πια καίει τουλάχιστον 30 % περισσότερο άνθρακα από όλες τις άλλες χώρες του κόσμου άν τις αθροίσουμε μαζί.
Αυτό που συμβαίνει στην Κίνα έχει αφήσει έκπληκτους τους ειδικούς. Τουλάχιστον ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας (IEA) δεν το είχε προβλέψει έγκαιρα. Και πρόκειται για πολύ σεβαστό think tank, το οποίο, με έδρα στο Παρίσι, μελετά τις ενεργειακές υποθέσεις του κόσμου με εις βάθος αναλύσεις. Το 2020, ο IEA δημοσίευσε μια έκθεση στην οποία ανέφερε ότι η κατανάλωση άνθρακα πιθανότατα είχε ήδη φτάσει στην ιστορική της κορυφή το 2013. Η ζήτηση, ιδιαίτερα στην Κίνα, δεν είχε αυξηθεί τόσο έντονα όσο αναμενόταν, επειδή η πτώση των τιμών στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και η φιλόδοξη πολιτική για το κλίμα εκτόπιζαν διαρκώς τον άνθρακα.
Η αξιολόγηση του IEA καθησύχασε τους ακτιβιστές για το κλίμα σε όλο τον κόσμο, αλλά γρήγορα αποδείχθηκε λανθασμένη. Ενώ η παγκόσμια παραγωγή άνθρακα πράγματι μειώθηκε αρχικά κατά εκατοντάδες εκατομμύρια τόνους μεταξύ 2013 και 2020, στη συνέχεια αυξήθηκε υψηλότερα από ό,τι είχε φανταστεί ο IEA σε οποιοδήποτε από τα σενάρια του. Ο διάσημος αναλυτής άνθρακα του IEA, Carlos Fernández Alvarez, χρειάστηκε να αναθεωρήσει τις εκτιμήσεις του για την «peak coal», την κορύφωση της παραγωγής άνθρακα, και μάλιστα αρκετές φορές. Το 2021 κάηκε παγκοσμίως περισσότερος άνθρακας από κάθε αλλη χρονιά στην ιστορία. Αυτό το ρεκόρ καταρρίφθηκε ξανά το 2022. Το ίδιο συνέβη το 2023 και το 2024. Αφενός, οι μεγαλύτερες οικονομίες της Ασίας αναπτύχθηκαν ακόμη πιο έντονα από ό,τι είχε προβλεφθεί. Αφετέρου, αυτά τα χρόνια προέκυψαν μεγάλες αβεβαιότητες όπως η πανδημία και ο επιθετικός πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας. Αυτές οι δύο ιδιαίτερες επιδράσεις συνετέλεσαν ειδικά στην αύξηση της ζήτησης άνθρακα. Αίφνης η ενεργειακή ασφάλεια έγινε πιο σημαντική από το κλίμα.
Επειδή ο Alvarez έκανε λάθος πολλές φορές, έχει παραιτηθεί από το να προσδιορίσει ξανά πότε θα κορυφωθεί η χρήση άνθρακα. Τώρα προτιμά να εκφράζεται με αόριστες διατυπώσεις. Μιλά απλά για ένα «οροπέδιο» στο διάγραμμα της παραγωγής άνθρακα συναρτήσει του χρόνου, στο οποίο θα μπορούσαμε να «σταθεροποιηθούμε» από το 2027 και μετά. Ή ίσως όχι.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί πολλές χώρες συνεχίζουν να μένουν προσκολλημένες σ' αυτό το «ακάθαρτο» καύσιμο; Οι απαντήσεις είναι απλές: Παρά όλα τα οικολογικά και υγειονομικά μειονεκτήματά του, ο άνθρακας συνέχισε να έχει τόσο μεγάλη επιτυχία επειδή είναι φθηνός, τουλάχιστον εάν αγνοηθούν τα παράπλευρα κόστη του (πράγμα που συμβαίνει συνήθως, βέβαια). Επίσης, σε πολλές χώρες, είναι εύκολο να εξορυχθεί και να αποθηκευτεί. Για παράδειγμα η Ινδία διαθέτει τεράστια αποθέματα και αυτή τη στιγμή επεκτείνει τις δραστηριότητες εξόρυξης άνθρακα σε πολύ μεγάλη κλίμακα.

Ποιοί εξακολουθούν να βασίζονται στον άνθρακα για παραγωγή ενέργειας;
Ενώ η Ινδία έχει επίσης επενδύσει δισεκατομμύρια στην αιολική ενέργεια και σε ηλιακούς σταθμούς παραγωγής ενέργειας, ο άνθρακας εξακολουθεί να καλύπτει περίπου τα τρία τέταρτα των αναγκών της χώρας σε ηλεκτρική ενέργεια. Και παράγει ενέργεια αξιόπιστα όλο το εικοσιτετράωρο, ακόμη και όταν δεν υπάρχει άνεμος και ήλιος. Ο άνθρακας λειτουργεί πάντα. Και ποιός νοιάζεται για το διοξείδιο του άνθρακα που παράγεται κατά την καύση του, ποιός νοιάζεται που το  διοξείδιο του άνθρακα βλάπτει το κλίμα; Και ποιός νοιάζεται για το smog που αρρωσταίνει τους ανθρώπους;
Η κατάσταση δεν είναι καλύτερη στη γειτονική Κίνα. Εκεί, η ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας αυξήθηκε κατά 20 % μόνο από το 2021 έως το 2024. Αυτές οι προκύπτουσες πρόσθετες ενεργειακές απαιτήσεις της κατανάλωσης είναι περίπου τρεις φορές η ετήσια κατανάλωση της Γερμανίας. Στην πραγματικότητα, η  Κίνα μπόρεσε να καλύψει το μεγαλύτερο μέρος αυτής της πρόσθετης ζήτησης με χρήση καθαρών πηγών ενέργειας, με ανανεώσιμες πηγές, καθώς η χώρα, με τον μεγαλομανή τρόπο της, πρόσφατα έθεσε σε λειτουργία πολύ περισσότερους αιολικούς και υδροηλεκτρικούς σταθμούς, αλλά και ηλιακούς συλλέκτες, από οποιαδήποτε άλλη χώρα στον κόσμο. Αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό: Η Κίνα αναγκάσθηκε να εγκαταστήσει πολλούς νέους σταθμούς παραγωγής ενέργειας με καύση άνθρακα, για να καλύψει το ένα τρίτο της προκύπτουσας πρόσθετης ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας.
Η αυξανόμενη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας της Κίνας οφείλεται στην οικονομική ανάπτυξη και στην αυξανόμενη ηλεκτροκίνηση της οδικής κυκλοφορίας. Δύο επιπλέον λόγοι θα προστεθούν στο άμεσο μέλλον. Σε εποχή κλιματικής κρίσης, με τις αυξανόμενες θερμοκρασίες, όλο και περισσότερα κτίρια γραφείων και κατοικιών στην Κίνα απαιτούν ψύξη, κλιματισμό, ο οποίος καταναλώνει πολλή ηλεκτρική ενέργεια. Και η έλευση της τεχνητής νοημοσύνης στην καθημερινή ζωή απαιτεί την κατασκευή πολλών τεράστιων data center, τα οποία καταπίνουν πολλή ηλεκτρική ενέργεια.
Πέρυσι, η Κίνα έκλεισε ελάχιστους σταθμούς παραγωγής ενέργειας με καύση άνθρακα, εάν έκλεισε κάποιους, αλλά έθεσε σε λειτουργία πολλούς νέους. Στο τέλος του 2024, περισσότεροι από 300 ήταν ακόμη υπό κατασκευή. Στο μέλλον, η χώρα προφανώς σκοπεύει να μετριάσει την επέκταση των νεότευκτων θερμικών σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Τουλάχιστον, αυτό φαίνεται να έχει προγραμματίσει. Από την άλλη πλευρά, η Ινδία δεν κάνει το ίδιο. Τα σχέδια εκεί προβλέπουν μέχρι και πολλαπλασιασμό του σημερινού ρυθμού κατασκευής θερμικών σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας.
Συνεπώς, ένα είναι σαφές: Το αν η ενεργειακή μετάβαση σε παγκόσμιο επίπεδο μπορεί να επιτύχει, είναι πλέον ερώτημα που θα αποφασιστεί κατ΄ ουσίαν από τις ενεργειακές πολιτικές αυτών των δύο οικονομιών.

Ratcliffe-on-Soar: Το κλειστό πλέον θερμικό εργοστάσιο ηλεκτρικής ενέργειας στο ΗΒ

2030 - Το Έτος των Αποφάσεων
Ασφαλώς, τα πράγματα μπορούν να εξελιχθούν διαφορετικά αν υπάρχει θέληση. Προς το παρόν, δεν σχεδιάζονται νέοι σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με καύση άνθρακα ούτε στη Βόρεια ούτε στη Νότια Αμερική. Στις ΗΠΑ, ο αριθμός των μονάδων παραγωγής ενέργειας με καύση άνθρακα συρρικνώνεται με παρόμοιο ρυθμό με αυτόν στην Ευρώπη, και μέχρι στιγμής, ακόμη και ο Πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ, ο αυτοαποκαλούμενος λάτρης του άνθρακα, δεν έχει καταφέρει να το αλλάξει αυτό. Για σχεδόν όλους τους εταιρικούς φορείς οι οποίοι εκμεταλλεύονται την διανομή ηλεκτρικής ενέργειας, οι ηλιακοί ή αιολικοί σταθμοί παραγωγής ενέργειας είναι απλά πιο οικονομικοί. Το κίνητρο του κέρδους τους αποτρέπει να ασχοληθούν με τον «όμορφο, καθαρό κάρβουνο», τον «beautiful, clean coal», όπως αρέσκεται να επαινεί ο Τραμπ το βρώμικο καύσιμο.
Για να διασφαλιστεί ότι ο στόχος του 1,5 Βαθμού της Συμφωνίας του Παρισιού παραμένει τουλάχιστον θεωρητικά εφικτός, ο IEA, σύμφωνα με τα σχετικά κλιματικά μοντέλα, δημοσιεύει τακτικά έναν ενημερωμένο «οδικό χάρτη» με συγκεκριμένα ορόσημα. Μέχρι το 2030, πλούσιες χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία και τα κράτη-μέλη της ΕΕ πρέπει να κλείσουν όλους τους σταθμούς παραγωγής ενέργειας με καύση άνθρακα. Οι υπόλοιπες χώρες πρέπει να ακολουθήσουν το παράδειγμα έως το 2040. Δεν υπάρχουν πλέον εξαιρέσεις.
Το πρόγραμμα που αναθέτει ο IEA στην παγκόσμια κοινότητα είναι κάτι παραπάνω από φιλόδοξο. Για να επιτευχθεί αυτός ο αρχικός στόχος, οι ευρωπαϊκοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής με καύση άνθρακα θα πρέπει και αυτοί να κλείσουν πολύ πιο γρήγορα από ό,τι ήταν συμφωνημένο πριν. Όπως και προηγουμένως, ορισμένες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Γερμανίας, είναι πιθανό να δειλιάσουν από το κόστος που συνεπάγεται αυτή η μεταβολή. Φαίνεται εντελώς παράλογο ενδεχόμενο μια συμφωνία της Ινδίας και της Κίνας να κλείσουν όλους τους νέους σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής τους οποίους μόλις κατασκεύασαν, μετά από λίγα μόνον χρόνια λειτουργίας. Τέτοιες μονάδες συνήθως παραμένουν στο δίκτυο για 50 χρόνια. Ωστόσο, καμία χώρα δεν χρειάζεται να φοβάται συνέπειες. Ο IEA απλώς κάνει συστάσεις. Όσοι θέλουν να τις αγνοήσουν μπορούν να το κάνουν με ασφάλεια.
Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν και καλά νέα: Η Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα απέτρεψε την ανεξέλεγκτη αύξηση των παγκόσμιων εκπομπών CO₂. Εάν δεν είχε υπάρξει η Συμφωνία του Παρισιού, ο κόσμος θα βρισκόταν σήμερα σε ακόμη πιο απελπιστική κατάσταση. Και επίσης έχει δείξει ότι σε στιγμές που είναι ανάγκη, η ανθρωπότητα μπορεί να ενώνεται για να κάνει το σωστό.

 

O Marco Evers γράφει στον Spiegel για θέματα επιστήμης και τεχνολογίας