Γιαν-Βέρνερ Μύλλερ: Το αυτοκρατορικό εγχείρημα του Πούτιν, ο πόλεμος, «η Δύση», οι φιλελεύθεροι

The Imperial Project - Jan-Werner Müller on “the West” and the War, The New Institute, 1.04.2022
Μια συνέντευξη του Γιαν-Βέρνερ Μύλλερ στον Νικίτα Κάνταν, λίγο μετά την έναρξη της επίθεσης των ρωσικών στρατευμάτων εναντίον της Ουκρανίας (τον Φεβρουάριο του 2022)

 

Νικίτα Κάνταν: Είναι αυτός ο πρώτος λαϊκιστικός πόλεμος;
Γιαν-Βέρνερ Μύλλερ: Δεν νομίζω ότι η έννοια του λαϊκισμού - τουλάχιστον όπως την καταλαβαίνω εγώ - βοηθάει εδώ. Όλοι οι λαϊκιστές ισχυρίζονται ότι αυτοί, και μόνον αυτοί, αντιπροσωπεύουν εκείνον που συχνά αποκαλούν «τον πραγματικό λαό». Βεβαίως ο Πούτιν πράγματι ισχυρίζεται ότι μόνον αυτός αντιπροσωπεύει την Ρωσία (και ορισμένοι από τους ακόλουθούς του ισχυρίζονται ακόμη και ότι «χωρίς τον Πούτιν δεν υπάρχει Ρωσία»). Επιπλέον, ο Πούτιν προβάλλει ισχυρισμούς για το ποιοί αποτελούν λαό και ποιοί όχι, ειδικά για άλλους, μή Ρώσους. Για παράδειγμα, το αρνείται στους Ουκρανούς. Αλλά για να καταλήγουμε, η έννοια του ιμπεριαλισμού μας εξυπηρετεί καλύτερα για να καταλάβουμε τι κάνει ο Πούτιν. Είναι ενδιαφέρον ότι παρατηρητές από τον Παγκόσμιο Νότο το έχουν δει αυτό πιο καθαρά σε σύγκριση με ορισμένους στην Ευρώπη.

Jan-Werner Müller

Πώς εξηγείτε την τύφλωση – τόσο στην Ευρώπη όσο και στις ΗΠΑ – απέναντι στις αυτοκρατορικές ορέξεις της Ρωσίας;
Μ.: Δεν θα τις περιέγραφα ως ορέξεις της Ρωσίας, σε αντίθεση με ορέξεις του Πούτιν. Αν κατανοώ σωστά, το καθεστώς εντός της Ρωσίας διαδίδει κάθε είδους αφηγήματα για να δικαιολογήσει την συμπεριφορά του. Δεν είναι όλα τα αφηγήματα του απαραίτητα ιμπεριαλιστικά· ορισμένα σαφώς βασίζονται στην φαντασίωση μιας επανάληψης του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου εναντίον των Ναζί. Επίσης, για να είμαστε δίκαιοι, ορισμένοι παρατηρητές πράγματι προειδοποίησαν έγκαιρα ότι θα βρούμε μπροστά μας την κατάσταση που αντιμετωπίζουμε τώρα. Όμως η έκβαση αυτή δεν θεωρήθηκε τότε ως η πιο πιθανή. Είναι επίσης βέβαιο ότι αυτές οι προειδοποιητικές φωνές δεν εισακούστηκαν αρκετά κατά τη διάρκεια των ετών της πανδημίας· έπαιξε επίσης ρόλο η διαδεδομένη υπόθεση στην «μεγάλη εικόνα» ότι η Κίνα είναι η κυρίαρχη μακροπρόθεσμη απειλή [αυτό ισχύει κυρίως για τις ΗΠΑ]. 

Από την έκθεση «Πολλαπλός Μύθος» του Νικίτα Κάνταν, Κίεβο 2020

Σχετίζεται αυτή η τύφλωση με το ποιόν του φιλελεύθερου εγχειρήματος σήμερα, δεδομένου ότι αυτό δίνει προτεραιότητα στην οικονομική σκέψη και στην οικονομική πολιτική έναντι του πολιτικού στοχασμού; 

Μ.: Αυτό είναι ένα αντιφιλελεύθερο στερεότυπο το οποίο ανάγεται στον Καρλ Σμιτ: Υποτίθεται ότι ο φιλελευθερισμός προσπαθεί να διαλύσει όλες τις συγκρούσεις μεταθέτοντας τις σε οικονομικές διαπραγματεύσεις ή σε ηθική διαβούλευση. Αυτό θα αποτύχει [συνεχίζει αυτός ο τρόπος σκέψης], σκοντάφτοντας στις γνήσια πολιτικές, δηλαδή βίαιες, προκλήσεις, ή σε άλλη έκβαση, οι φιλελεύθεροι απλώς θα χάσουν τον φιλελεύθερο χαρακτήρα τους, καθόσον θα γίνουν βίαιοι και οι ίδιοι. Πρέπει να αντισταθούμε σ' αυτόν τον τρόπο σκέψης. Φυσικά, η διπλωματία έχει ρόλο (ακόμη και για τους ρεαλιστές!) Και για παράδειγμα, όλοι γνώριζαν ότι ο αγωγός φυσικού αερίου Nord Stream 2 δεν ήταν ποτέ ζήτημα «οικονομικής σκέψης» απλά και μόνον. Οι άνθρωποι μπορεί να πέφτουν έξω στους υπολογισμούς τους ή να κάνουν ηθικά σφάλματα. Εν προκειμένω, έπρεπε χρόνια πριν να είχε μπει ένα τέλος στην «κατανόηση προς τον Πούτιν» («Putinverstehen»), την οποία επιδείκνυε η πλειοψηφία των κομμάτων και του προσωπικού τους στην Γερμανία. Ωστόσο, αυτό και άλλα παρόμοια δεν οδηγούν αναγκαστικά σε πλήρη απαξίωση του φιλελευθερισμού. Υπάρχει και κάτι άλλο. Όσο μένουμε εγκλωβισμένοι εντός του τρόπου σκέψης των Σμιττιανών, η δική τους επιχειρηματολογία πάντοτε βγαίνει νικήτρια: Τώρα η οικονομία έχει πολιτικοποιηθεί έντονα με τις κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας· ο Σμιτ θα το έβλεπε αυτό ως ένα ύπουλο φιλελεύθερο τέχνασμα, σε αντίθεση με τον ανοιχτό, δηλαδή βίαιο, αγώνα.
 

Τι σημαίνει αυτός ο πόλεμος για την αμερικανική Δεξιά, η οποία ποτέ δεν είχε πραγματικά πρόβλημα με τον Πούτιν, συχνά μάλιστα ισχύει το αντίθετο;
Μ.: Πολλοί Ρεπουμπλικάνοι ζητούν [ζητούσαν το 2022] από τον Μπάιντεν να είναι πιο σκληρός. Είναι ένας εύκολος τρόπος για να κερδίσουν πόντους εναντίον της κυβέρνησης. Προς το παρόν [2022], ορισμένοι από τους αυτοαποκαλούμενους εθνικιστές συντηρητικούς πολιτικούς και διανοούμενους έχουν την δυνατότητα να στρέφονται προς κάπως διαφορετικές θέσεις, δηλαδή να μην υπερασπίζονται ανοιχτά τον Πούτιν ως υπέρμαχο των παραδοσιακών αξιών ή ως αμφισβητία μιας διεθνούς τάξης πραγμάτων η οποία έχει κατασκευαστεί από αυτές που αποκαλούν διεφθαρμένες φιλελεύθερες ελίτ. Προσπαθούν πάντα να υποστηρίζουν έναν απομονωτισμό τύπου America First («ας ασχοληθούμε πρώτα με το νότιο σύνορο μας!» - μετανάστες) ή ακόμη και να ισχυρίζονται ότι η ηρωική Ουκρανική αντίσταση αποδεικνύει την δύναμη του εθνικισμού, τον οποίο οι αφελείς φιλελεύθεροι πάντα περιφρονούσαν και περιφρονούν, όπως λένε. Δεν θα έλεγα ότι έτσι γίνονται αρκετά πειστικοί. Και θα ήταν μια στιγμή κάθαρσης εάν συνειδητοποιούσαμε πόσο ναρκισσιστές είναι πολλοί από αυτούς τους δεξιούς, με την τετριμμένη γκρίνια τους για την «κουλτούρα της ακύρωσης» («cancel culture»). Ωστόσο, με δεδομένο το πόσο εσωστρεφείς, αμερικανοκεντρικές (και αδιάφορες για το πρόσφατο παρελθόν) είναι οι δημόσιες συζητήσεις στις ΗΠΑ, τόσο οι πολιτικοί όσο και οι διανοούμενοι μπορούν να ξεφεύγουν με μερικές μάλλον θεατρικές κωλοτούμπες.

 

Τι πιστεύετε για τη ρητορική περί «Δύσης», η οποία συχνά ντύνει αυτή την σύγκρουση με πολιτισμικό ένδυμα;

Μ.: Φυσικά, η εύκολη απάντηση είναι ότι μπορεί κανείς να χρησιμοποιεί τον όρο «Δύση» ως συντομογραφία για μια θέση η οποία υπερασπίζεται οικουμενικά ιδανικά. Ταυτόχρονα, πρέπει να υπενθυμίζουμε στους εαυτούς μας ότι ακόμη και τα οικουμενικά ιδανικά δεν προέκυψαν από άμωμη σύλληψη, αλλά γεννήθηκαν σε συγκεκριμένους χρόνους και τόπους, με συγκεκριμένα σκοτεινά σημεία. Επιπλέον, μπορεί κανείς να ενθυμείται ότι «η Δύση» έχει διαπράξει φρικτά σφάλματα και επίσης, ότι ακόμη και μέχρι σήμερα, είναι ένοχη πολλών μορφών υποκρισίας. Εν ολίγοις, μπορεί κανείς να κρατά μια θέση σταθερή, χωρίς αυτό που ορισμένοι συντηρητικοί παρατηρητές χλευάζουν ως νέο φιλελεύθερο «κεντρώο» σωβινισμό. Φυσικά, τίποτε από αυτά δεν εμποδίζει τους γεωπολιτικούς αντιπάλους να προσπαθούν πάντα να εξαναγκάσουν τις φιλελεύθερες δημοκρατίες να αποδεχτούν κάποιο είδος πολιτισμικού, δηλαδή σχετικιστικού, πλαισίου αναφοράς και να επιμένουν σε ένα είδος πολιτισμικού πλουραλισμού, προκειμένου να στηρίξουν τα απολυταρχικά συστήματα στο εσωτερικό των χωρών τους.

Από την έκθεση «Πολλαπλός Μύθος» του Νικίτα Κάνταν, Κίεβο 2020

Τι σημαίνει αυτός ο πόλεμος για το μέλλον της δημοκρατίας;

Μ.: [...] Mια μεγάλη ψευδαίσθηση που επικράτησε μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου δεν είναι τα περί τέλους της ιστορίας [Φουκουγιάμα], αλλά ο ισχυρισμός ότι μόνον οι δημοκρατίες είναι ικανές να μαθαίνουν, να παραδέχονται τα λάθη τους, να αυτοδιορθώνονται. Αντίθετα, λεγόταν τότε, οι απολυταρχισμοί έχουν ως προς αυτό ένα συστηματικό μειονέκτημα. Έτσι, ανάμεσα στους φιλελεύθερους με την πολύ ευρεία έννοια διαδόθηκε η εικασία ότι όλοι οι απολυταρχισμοί θα είχαν το ίδιο κακό τέλος όπως η Σοβιετική Ένωση το 1991. Η τωρινή συμπεριφορά του Πούτιν μπορεί και να ενισχύσει αυτήν την άποψη, δηλαδή ότι οι απολυταρχισμοί έχουν την τάση να αυτο-υπονομεύονται, καθόσον οι απολυταρχικοί ηγέτες είναι κακώς ενημερωμένοι και επιρρεπείς σε κακές αποφάσεις. Αυτό μπορεί να είναι παρήγορο για ορισμένους, όμως το παραπάνω επιχείρημα δεν μπορούμε να το γενικεύουμε τόσο εύκολα. Υπάρχουν πάρα πολλές έξυπνες αυταρχικές προσωπικότητες εκεί έξω στον κόσμο, και είναι ικανές να μαθαίνουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ανίκητες. Αυτό που θέλω να τονίσω είναι το εξής: Δεν πρέπει να υποκύπτουμε στον εφησυχασμό ότι οι απολυταρχίες καταρρέουν αυτόματα.

Ο Jan-Werner Müller είναι καθηγητής στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Princeton University, ενός από τα παλιότερα και πιο ονομαστά πανεπιστήμια στις ΗΠΑ. Διδάσκει τώρα ως επισκέπτης καθηγητής στο IWM, Βιέννη. Εκτενές βιογραφικό (Princeton)
Πρόσφατο βιβλίο: Was ist Populismus? (Τι είναι λαϊκισμός, Suhrkamp, 2016 - ελληνικά), δοκίμιο από τα μαθήματα στο IWM (Lectures in Human Sciences). Άλλα: Another Country: German Intellectuals, Unification and National Identity (Yale 2000)

A Dangerous Mind: Carl Schmitt in Post-War European Thought (Yale 2003 - ελληνικά), Constitutional Patriotism (Princeton Univ. Press, 2007 - ελληνικά)

Jan-Werner Müller - The New Institute

 

Beyond the War - The New Institute

Στον ιστοχώρο Κρίση και Κριτική:

Γιαν-Βέρνερ Μύλλερ: Αντιπροσωπευτική δημοκρατία στην μεταπολεμική Ευρώπη και η «σκιά» της, ο λαϊκισμός 

Γιαν-Βέρνερ Μύλλερ: Η πολιτική πόλωση είναι συνειδητό έργο των ελίτ. Ο ρόλος ΜΜΕ και κομματικών συστημάτων, η ανάγκη πολιτικής παιδείας

Φιλελευθερισμός από φόβο για εποχές φόβου; Η περίπτωση Τζούντιθ Σκλαρ

Ο εικαστικός Νικίτα Κάνταν γεννήθηκε στο Κίεβο το 1982. Το έργο του αφορά την ιστορική μνήμη και την αμνησία. Εστιάζει ιδιαίτερα στην αδυναμία της σύγχρονης ουκρανικής κοινωνίας να αντιμετωπίσει τα τραύματα του παρελθόντος. Ερεύνησε την ιστορία της βίας και του Ολοκαυτώματος στην Ουκρανία κατά τις δεκαετίες του 1930 και 1940 με την βοήθεια τεκμηρίων που είναι καταγεγραμμένα σε σοβιετικά και πολωνικά αρχεία, με στόχο τα πραγματικά γεγονότα του παρελθόντος να κατατεθούν ως μαρτυρία για τη σύγχρονη και μελλοντική κοινωνία. Στην σειρά «Πολλαπλός Μύθος», η οποία παρουσιάστηκε στο Κίεβο στην γκαλερί σύγχρονης τέχνης Naked Room, ο καλλιτέχνης αναφέρεται σε φωτογραφίες τεκμηρίωσης του πογκρόμ στο Λβιβ, το έτος 1941. Στο δεύτερο μέρος της σειράς, αυτές οι εικόνες αντιπαρατίθενται με σκηνές από το «Βιβλίο της Ειδωλολατρίας» του σπουδαίου Πολωνοεβραίου συγγραφέα, ζωγράφου, γραφίστα, κριτικού λογοτεχνίας και δασκάλου Bruno Schulz. Αν και δημιουργήθηκαν δύο δεκαετίες πριν από το Ολοκαύτωμα, οι εικόνες του Schulz μοιάζουν με μια τρομακτική πρόβλεψη της ιστορικής καταστροφής και της δικής του μοίρας ως θύματος του Ολοκαυτώματος.

Από την έκθεση «Πολλαπλός Μύθος» του Νικίτα Κάνταν, Κίεβο 2020

 

 

 

Markus Linden: Carl Schmitt - Angst vorm Antichristen (Die Zeit)

Markus Linden: Schmittianischer Pseudo-Realismus: Erich Vad (Dialog Forum)