Γιάννης Βούλγαρης: Ευρώπη - Ένα ανοιχτό στοίχημα

Ευρωεκλογές 2024. Ποιό θα είναι το νέο πολιτικό τοπίο στην Ευρωπαïκή Ένωση μετά την 9η Ιουνίου; Θα μπορέσει να υπάρξει ένας «γόνιμος συμβιβασμός Καπιταλισμού και Δημοκρατίας» ικανός να αντιμετωπίσει δημοκρατικά και με κοινωνική συνοχή «τις νέες συνθήκες του ψηφιακού καπιταλισμού, της πυκνής διεθνούς αλληλεξάρτησης και της οικολογικής βιωσιμότητας»; Ο Γιάννης Βούλγαρης επιχειρεί να περιγράψει αδρά, αλλά χωρίς αυταπάτες, τα πιο θεμελιώδη, αυτά που αποσιωπώνται εντελώς στον ημεδαπό ευρω-εκλογικό αγώνα. Αφενός «η παραγνώριση της κοινωνικής δυσανεξίας και η εμμονή στο “business as usual”» θα φθείρουν ακόμη περισσότερο τις «παραδοσιακές πολιτικές παρατάξεις που ως τώρα καθοδήγησαν το σχέδιο Ευρώπη». Αφετέρου, η «γενικευμένη ανομία μιας υπερβολικά εξατομικευμένης κοινωνίας», η «κατάλυση του κοινωνικού δεσμού και της κοινωνικής ευθύνης» υπονομεύουν τον αξιακό πυρήνα της ευρωπαϊκής ενοποίησης και φθείρουν τη δημοκρατία. «Όμως το στοίχημα Ευρώπη εξακολουθεί είναι ανοικτό».

 

© Γιάννης Βούλγαρης: Ευρώπη - Ένα ανοιχτό στοίχημα, Τα Νέα, 1.6.2024 - αναδημοσίευση στην Μεταρρύθμιση

 

Σύμφωνοι, ορθώς ανησυχούμε για την ενδεχόμενη αποχή και την άνοδο της ακροδεξιάς στις ευρωεκλογές. Ας μην μας ξεγελά όμως η πολιτική καθημερινότητα. Το μακροσκοπικό στοιχείο είναι ότι η «Ευρώπη» ως οντότητα και ως σχέδιο αποκτά μια νέα πολιτική και ιδεολογική σημασία.

Η χιλιοειπωμένη ρήση «επιστρέφει η Πολιτική και η Ιδεολογία» αποδίδει την πραγματικότητα. Η τύχη της «Ευρώπης» γίνεται το μείζον πεδίο μάχης για τους λαούς της αλλά και τις παγκόσμιες ισορροπίες. Θα επιζήσει και θα ισχυροποιηθεί; Θα παρακμάσει και θα περιθωριοποιηθεί; Ποιον προσανατολισμό θα πάρει; Θα ανοίξει ένα νέο στάδιο ενοποίησης ή θα κατακερματιστεί σε μικρο-κράτη σε έναν Κόσμο μεγάλων κρατών-ηπείρων;

 

Όταν έρχεται η στιγμή για ν’ αποφασίσεις με ποιους θα πας και ποιους θ’ αφήσεις: Οι απότομες στροφές της ιστορίας  

Δεν είναι η πρώτη φορά που το πρόβλημα «Ευρώπη» αποκτά πολιτική και ιδεολογική διάσταση, χαράζει διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των πολιτικών παρατάξεων, διαμορφώνει την ιδεολογία των κομμάτων και των πολιτών. Συνέβη και στο παρελθόν όταν η μεταπολεμική Ιστορία πήρε απότομες στροφές.

- Στo γύρισμα της δεκαετίας του 1970 όταν είχε οξυνθεί ο οικονομικός ανταγωνισμός ΗΠΑ-Ευρώπης μετά το τέλος του διεθνούς μεταπολεμικού συστήματος του Bretton Woods και η Αμερική είχε απαξιωθεί διεθνώς λόγω του πολέμου στο Βιετνάμ. 

- Στη δεκαετία του 1990 όταν κατέρρευσε το κομμουνιστικό μπλοκ και τέλειωσε ο διπολικός Κόσμος με την επικράτηση της Δύσης και την παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού.

Σε όλες αυτές τις στροφές, η Ιστορία μπορεί να μην είχε νομοτέλεια, είχε όμως οδοδείκτη που προσανατόλιζε την Ευρώπη. Έτσι η ΕΟΚ/ΕΕ απαντούσε κάνοντας βήματα ενοποίησης με ατμομηχανή την Οικονομία παρά την Πολιτική. Το δόγμα ήταν ότι η πυκνότερη οικονομική αλληλεξάρτηση θα επιταχύνει τη θεσμική ενοποίηση, και αυτό σε ένα κλίμα ευρείας συναίνεσης των ελίτ αλλά και μιας μάλλον αδιάφορης αποδοχής των κοινωνιών.

Παράλληλα όμως πραγματοποιήθηκε μια θεαματική διεύρυνση από τα οκτώ κράτη-μέλη το 1973 στα σημερινά εικοσιεπτά που στην ουσία σήμανε τη σταθεροποίηση της δημοκρατίας στις χώρες της περιφέρειας. Στην πρώτη φάση εντάχθηκαν οι χώρες της Νότιας Ευρώπης, αρχής γενομένης από την Ελλάδα, που μόλις είχαν αποτινάξει τα δικτατορικά καθεστώτα. Στη δεύτερη φάση, ενσωματώθηκαν οι πρώην «σοσιαλιστικές» χώρες που επέλεγαν τη δημοκρατία και  ήθελαν να προστατευτούν έναντι της Ρωσίας.

Ας σημειώσουμε τη φορά των πραγμάτων. Ήταν από τα ξεχωριστά κράτη προς την «Ευρώπη». Το καθένα κράτος ήθελε να δραπετεύσει από την οικονομική υστέρηση και το αυταρχικό παρελθόν του, και κατευθυνόταν στην αγκαλιά της Ευρώπης. Σε μια Ευρώπη που ήταν εκεί, σταθερή και δεδομένη, ελκτική καθώς συμβόλιζε τη δημοκρατία, την οικονομική ισχύ και το κοινωνικό κράτος. Όσο για τα «σκληρότερα», θα φρόντιζε του ΝΑΤΟ, δηλαδή η Αμερική.

Αν τότε ήταν έτσι, καταλαβαίνουμε γιατί τώρα η θέση της Ευρώπης στη σημερινή απότομη στροφή της Ιστορίας είναι ριζικά διαφορετική, αβέβαιη και επισφαλής. Ο Κόσμος ξαναέγινε συγκρουσιακός, ο Πόλεμος έχει επανέλθει, η Δύση υποχωρεί, η Οικονομία δεν αρκεί να ωθήσει την ευρωπαϊκή ενοποίηση, οι «πολυκρίσεις» σπέρνουν ανασφάλεια, ο Χρόνος πιέζει, η Ευρώπη δεν είναι ούτε καθησυχαστική ούτε δεδομένη, και η σχέση της με τα κράτη-μέλη έχει αντιστραφεί. Εξαρτάται από τα κράτη, από τις πολιτικές και ιδεολογικές επιλογές τους, τι Ευρώπη θα προκύψει.

Δεν αρκεί η οικονομία, χρειάζονται πολιτικές ολοκλήρωσης. Ο ρόλος της γεωπολιτικής, η ανάγκη ασφάλειας και στρατηγικής αυτονομίας
Με αυτή την έννοια, το «στοίχημα Ευρώπη» πολιτικοποιείται και ιδεολογικοποιείται με αυξανόμενη ένταση και με διαφορετικό τρόπο από ότι στο παρελθόν. Το ερώτημα «ποια Ευρώπη» υποχρεώνει όλο και περισσότερο τις πολιτικές παρατάξεις να αναστοχαστούν τα προγράμματα, τις συμμαχίες, τους στόχους και τις ιδεολογικές-αξιακές αφετηρίες τους. Και τούτο γιατί η απάντηση στο ερώτημα θέτει επί τάπητος ταυτόχρονα και συνδεδεμένα την γεωπολιτική θεώρηση, την οικονομικοκοινωνική στρατηγική, την οικολογική βιωσιμότητα, τη διακυβέρνηση της ίδιας της ΕΕ, και σε τελική ανάλυση, τη δημοκρατία ως ιδεολογία και αξία. Ένας τέτοιος πολυεπίπεδος αναστοχασμός εξελίσσεται ήδη μεταξύ των ηγεσιών, διερευνητικά σε επίπεδο πολιτικών παρατάξεων και διαισθητικά μεταξύ των πολιτών. Και δεν μπορεί να είναι διαφορετικά αφού αλλάζουν τα ιστορικά στοιχεία που καθιστούσαν την «Ευρώπη» δεδομένη και εν πολλοίς οικεία.

Η Ευρώπη που λειτουργούσε διεθνώς αρκούμενη μόνο στην ήπια ισχύ της, έχει τώρα να διαλέξει αν σε έναν συγκρουσιακό Κόσμο που επανεξοπλίζεται, θα αναπτύξει τη δική της στρατιωτική ισχύ ή αν θα είναι παρακολούθημα των ΗΠΑ ή αν θα υποχρεώνεται διαρκώς σε έναν υποτελή «συμβιβασμό» με το αυταρχικό καθεστώς της Ρωσίας. Αν επιλέξει όπως φαίνεται στην ενίσχυση της δικής της στρατηγικής αυτονομίας σε συνδυασμό με το ΝΑΤΟ, θα βρεθεί αντιμέτωπη με νέες σύνθετες υποχρεώσεις. Καταρχάς, δεν θα είναι πλέον μόνο η Οικονομία που θα ωθεί την ενοποίηση, αλλά η Γεωπολιτική και οι ανάγκες οργάνωσης μιας όλο και πιο ενιαίας βιομηχανίας εξοπλισμών. Αυτό συνεπάγεται νέα αντίληψη για τη Διακυβέρνηση της ΕΕ καθώς θα χρειάζεται  ένα άλμα πολιτικής-θεσμικής ενοποίησης – όπως άλλωστε έλεγε ο ιστορικός κοινωνιολόγος Chares Tilly για τον τρόπο οικοδόμησης του σύγχρονου κράτους στον 17ο-18ο αιώνα «ο πόλεμος έκανε το Κράτος και το Κράτος έκανε τον πόλεμο».

Νέες συνθήκες, νέες απειλές, ανοιχτό το στοίχημα: Δημοκρατία με βιωσιμότητα  
Το κοινωνικό κράτος ήταν ένα ισχυρό και ελκτικό στοιχείο της Ευρώπης και ασφαλώς παραμένει αν συγκριθεί με τον αμερικανικό ή τους άλλους καπιταλισμούς. Το ευρωπαϊκό μεταπολεμικό  κοινωνικό κράτος βασίστηκε σε έναν θετικό συμβιβασμό της μαζικής δημοκρατίας με τον βιομηχανικό καπιταλισμό. Στις νέες όμως συνθήκες υποχωρεί, το αίσθημα επισφάλειας και η απαισιοδοξία για το μέλλον αυξάνονται, όπως και η δυσαρέσκεια των πολιτών. Αν προσθέσουμε και τη δυσανεξία για τις μεταναστεύσεις, καταλαβαίνουμε γιατί τα κομματικά συστήματα αναδομήθηκαν με την ενίσχυση της λαϊκιστικής και εθνικιστικής ακροδεξιά. Η παραγνώριση της κοινωνικής δυσανεξίας και η εμμονή στο «business as usual», θα αποδυναμώνει σταθερά τις παραδοσιακές πολιτικές παρατάξεις που ώς τώρα καθοδήγησαν το «σχέδιο Ευρώπη» και θα ενθαρρύνει τον εθνικό απομονωτισμό ή τον λαϊκιστικό αντιευρωπαϊσμό. Το στοίχημα εδώ είναι αν θα καταφέρουν να επινοήσουν ένα νέο γόνιμο συμβιβασμό Καπιταλισμού και Δημοκρατίας που να ανταποκρίνεται στις νέες συνθήκες του ψηφιακού καπιταλισμού, της πυκνής διεθνούς αλληλεξάρτησης και της οικολογικής βιωσιμότητας.

Και εδώ συναντάμε τον σκληρό ιδεολογικό-αξιακό πυρήνα της πρόκλησης που αντιμετωπίζει σήμερα η Ευρώπη, και που δεν είναι άλλος από την αντοχή και την ποιότητα της δυτικής φιλελεύθερης Δημοκρατίας. Εξωτερικά απειλείται από τα μεγάλα αυταρχικά κράτη και τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό, εσωτερικά από την ενίσχυση των αντιδημοκρατικών δυνάμεων, κυρίως των ακροδεξιών, από την ανεξέλεγκτη ισχύ των μεγάλων πολυεθνικών, και από τη γενικευμένη ανομία μιας υπερβολικά  εξατομικευμένης κοινωνίας που καταλύει τον κοινωνικό δεσμό και την κοινωνική ευθύνη.

Για όλους αυτούς τους λόγους το «στοίχημα Ευρώπη» αναδομεί και θα μετασχηματίσει τις εθνικές πολιτικές σκηνές. Ας κρατήσουμε όμως το βασικό. Η οικοδόμηση της Ευρώπης είναι ο ασφαλέστερος, αν όχι ο μόνος τρόπος, να διασωθεί η Δημοκρατία σε έναν Κόσμο που την απειλεί.

Όμως το «στοίχημα Ευρώπη» είναι ανοιχτό.

Μεσότιτλοι και φωτογραφίες προστέθηκαν από τον ιστοχώρο Κρίση και Κριτική

Ο Γιάννης Βούλγαρης δίδαξε Πολιτική Επιστήμη, Σύγχρονη Ελληνική Πολιτική και Πολιτική Κοινωνιολογία της μεταπολεμικής Δύσης στο Tμήμα Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Διευθυντής του Κέντρου Πολιτικών Ερευνών του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας. Τα επιστημονικά ενδιαφέροντά του αφορούν στην Πολιτική και Ιστορική Κοινωνιολογία, στην Παγκοσμιοποίηση, στην Πολιτική θεωρία και στη Σύγχρονη Ελληνική Πολιτική. Αρθρογραφεί τακτικά στον Τύπο.

Γιάννης Βούλγαρης, στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση
  

Ιστότοπός του και εργογραφία

 

Βρυξέλλες, τοπίο στην ομίχλη. Κρίση στην εκτελεστική εξουσία της ΕΕ μετά τις ευρω-εκλογές του Ιουνίου;