Μιά βραδιά στο Βερολίνο. Με τον Γκάμπριελ, με τον Μακρόν και με τον Χάμπερμας

Η Hertie School of Governance στο Βερολίνο προσκάλεσε τον σοσιαλδημοκράτη ομοσπονδιακό υπουργό εξωτερικών στην κυβέρνηση Χριστιανοδημοκρατών-Σοσιαλδημοκρατών της Γερμανίας Ζίγκμαρ Γκάμπριελ, τον 39χρονο ανεξάρτητο υποψήφιο για την προεδρία της Γαλλίας Εμμανουέλ Μακρόν, καθώς επίσης τον κοινωνιολόγο και φιλόσοφο Γιούργκεν Χάμπερμας σε μια δημόσια συζήτηση με θέμα το μέλλον της Ευρώπης. Η συζήτηση έγινε στο Βερολίνο το βράδυ της Πέμπτης 16 Μαρτίου, την επομένη των εκλογών στην Ολλανδία.

Ο Χάμπερμας, στα 88 του χρόνια, πάντα δραστήριος και άκρως παρεμβατικός στα πολιτικά δρώμενα της χώρας του, της Ευρώπης και του κόσμου, δεν ήθελε να αποτυπωθεί αυτό το βράδυ στη συζήτηση μια ανακούφιση ή ευφορία για την Ευρώπη, με αφορμή την αποτυχία των ακροδεξιών λαϊκιστών να αναδειχτούν πρώτο κόμμα στην Ολλανδία. Όπως έγραψε ο Sebastian Fischer στην Süddeutsche Zeitung, o Χάμπερμας μίλησε κυρίως για τα επιμένοντα προβλήματα. Η ιστορία της Ευρώπης, είπε, μπορεί σύντομα να βρεθεί μπροστά σε μια μεγάλη, δυσάρεστη στροφή. Κατά τη γνώμη του. αν κάποιοι δεν εντοπίσουν έγκαιρα και με σαφήνεια τα επείγοντα προβλήματα της ηπείρου και δεν προσπαθήσουν να τα αντιμετωπίσουν (βλ. άρθρο της Maria Exner στην εφημερίδα Die Zeit καθώς και την μεταφρασμένη πρόσφατή του συνέντευξή στα Blätter für deutsche und internationale Politik), και μάλιστα σε πόλωση μεταξύ τους, ανταγωνιζόμενοι με διαφορετικές προτάσεις επίλυσης, η Ευρώπη θα αποτύχει. Ο όρος που χρησιμοποίησε για να περιγράψει την σημερινή εικόνα και τις πολύ επιφυλακτικές δηλώσεις πίστης των πολιτικών στο ευρωπαϊκό εγχείρημα είναι χαρακτηριστικός: «Φρενήρης στασιμότητα», στασιμότητα εκτός ελέγχου. Επέκρινε τις πολιτικές λιτότητας στην Ευρώπη, οι οποίες οδήγησαν σε πιό μεγάλη διαρθρωτική ανισορροπία και σε πιό βαθιά διάσπαση, «μολονότι δεν το αντιλαμβανόμαστε επαρκώς στη Γερμανία».

 

Χάμπερμας: Χρειαζόμαστε ευρωπαϊκό μηχανισμό εξισορρόπησης των δημοσιονομικών αποκλίσεων και πραγματική αλληλεγγύη. Διαφορετικά, η ΕΕ θα αποτύχει

Οι πολιτικές λιτότητας οδήγησαν τις διάφορες χώρες στο να βλέπουν την Ευρώπη υπό εντελώς αντίθετες οπτικές γωνίες και ενεργοποίησαν «υπερβολική επιθετικότητα». Άν η οικονομική απόκλιση εντός της Ευρώπης δεν ανακοπεί, η ήπειρος δεν θα μπορέσει να καταλήξει σε καμία συναίνεση ούτε για τις άλλες προκλήσεις, όπως είναι η απειλή της ακροδεξιάς ή το προσφυγικό ζήτημα. 

Ιδιαίτερα η Γερμανία, είπε ο Χάμπερμας, πρέπει να αναλάβει πρωτοβουλίες. Χρειαζόμαστε έναν ευρωπαϊκό μηχανισμό εξισορρόπησης των δημοσιονομικών αποκλίσεων μεταξύ των κρατών-μελών και μια πραγματική - όχι συμβολική - αλληλεγγύη, για να αδρανοποιηθεί η «ωρολογιακή βόμβα» της διαρθρωτικής ανισορροπίας εντός της ΕΕ. Αλλιώς, λέει, αυτή που τελικά θα φέρει το κύριο βάρος της ευθύνης για την αποτυχία της Ευρώπης θα είναι η διστακτική πολιτική της Γερμανίας.
 

Μακρόν: Το κεντρώο μίγμα. Μεταρρυθμίσεις στη Γαλλία, εκτεταμένες κοινές πολιτικές στην ΕΕ

«Άν οι Ευρωπαίοι κυριαρχηθούν από φόβο και άγχος, έχουν ήδη χάσει το παιχνίδι από τώρα», λέει ο Μακρόν. Αντίθετα από τον Χάμπερμας, ο Μακρόν δεν καυτηρίασε τα μέτρα λιτότητας, αλλά παρουσίασε τη δική του ανάλυση. Από την υπογραφή της Συνθήκης της Λισαβόνας, πριν από δέκα σχεδόν χρόνια, μέχρι σήμερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει παρουσιάσει καμμιά κοινή αφήγηση, είπε. Της λείπει μια κοινή βούληση επικεντρωμένη σε σαφείς στόχους. Όμως η Ευρώπη δεν αντέχει τη στασιμότητα. 

Με το όνομα της πολιτικής του κίνησης, «En Marche», ο Μακρόν απευθύνεται όχι μόνον στους Γάλλους αλλά και στους Γερμανούς. «Η Ευρώπη πρέπει να εγκαταλείψει την ακινησία και η κίνηση πρέπει να ξεκινήσει και να αποκτήσει ορμή πρώτα από τη Γερμανία και τη Γαλλία», είπε. «Όποιος έχει ιδέες για την Ευρώπη και τις υπερασπίζεται, μπορεί να νικήσει στις εκλογές». 

Κατά τον Μακρόν, επειδή υπάρχει δυσπιστία και η σχέση των δύο γειτόνων έχει διαταραχτεί από ανεκπλήρωτες υποσχέσεις, πρέπει πρώτα απ' όλα να ανανεωθεί αυτή η σχέση. Έτσι, θέλει να ξεκινήσει από τη χώρα του τη Γαλλία και τις ληξιπρόθεσμες μεταρρυθμίσεις. Βλέπει λοιπόν στη γαλλική πλευρά περισσότερες ευθύνες και μεγαλύτερη ανάγκη για μεταρρυθμίσεις: Η Γαλλία έχει χρόνιο πρόβλημα με το δημοσιονομικό χρέος και η τελευταία χρονιά που τήρησε το ευρωπαϊκό όριο του δημοσιονομικού ελλείμματος ήταν το 2007· σχεδόν 10 % των Γάλλων είναι άνεργοι. Ο Μακρόν μίλησε όμως και για κοινά ευρωπαϊκά σχέδια επενδύσεων σε τρία βασικά πεδία: για κοινές αναπτυξιακές πρωτοβουλίες, για κοινή πολιτική ασύλου με κοινή προστασία των συνόρων και για κοινή αμυντική πολιτική, ιδιαίτερα απέναντι στα Μεσανατολικά ζητήματα. Αυτά τα τρία πεδία κοινής ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας μπορούν να γίνουν το «New Deal» της Ευρώπης, είπε. Όμως οι τέτοιοι κοινοί στόχοι προϋποθέτουν πρώτα-πρώτα προσπάθειες καθώς και επενδύσεις στις χώρες-μέλη. «Θα πρέπει πρώτα να φροντίζουμε να βάζουμε σε τάξη τα του οίκου μας», λέει· «θα πρέπει να δημιουργηθεί κλίμα εμπιστοσύνης που δεν υπάρχει τώρα».

Γκάμπριελ: Είναι η Γερμανία «ο τελευταίος γάιδαρος» που σηκώνει τα δύσκολα φορτία; Μύθος, «Fake News». Στην πραγματικότητα, η Γερμανία είναι η χώρα η πιό ωφελημένη από την ΕΕ και πρέπει να θέλει να έχει δυνατούς εταίρους 
Από την άλλη πλευρά, ο Γκάμπριελ ζήτησε περισσότερες επενδύσεις στην Ευρώπη· το επιχείρημα που κυκλοφορούν συντηρητικοί και ευρωσκεπτικιστικοί κύκλοι στη χώρα του, ότι η Γερμανία είναι ο «τελευταίος γάιδαρος» στο καραβάνι της ΕΕ, αυτός που σηκώνει όλα τα βάρη όταν οι άλλοι γάιδαροι δεν μπορούν και τα παρατούν στη μέση του δρόμου, το αποκάλεσε κατασκευασμένο μύθο: «Fake News». Αντίθετα, είπε, η Γερμανία έχει ωφεληθεί από την ΕΕ περισσότερο από κάθε άλλη χώρα-μέλος της. Και γι΄ αυτό ακριβώς, δεν κάνει μόνον «εξοικονόμηση εξυγίανσης»: Παράλληλα με τις μεταρρυθμίσεις στο κράτος πρόνοιας και στην αγορά εργασίας, μπορεί και επενδύει στους τομείς της εκπαίδευσης, της έρευνας και των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, εκτός των άλλων και επειδή ωφελήθηκε οικονομικά από την ΕΕ. Άν το κόμμα του το SPD καταπολεμήσει με αυτοπεποίθηση τα ψευδή συνθήματα και δείξει ξεκάθαρα φιλοευρωπαϊκή στάση στην προεκλογική εκστρατεία, θα κερδίσει την πλειοψηφία, είπε ο Γκάμπριελ, μέχρι πρόσφατα ομοσπονδιακός υπουργός για την οικονομία και την ενέργεια, τώρα υπουργός εξωτερικών.  

Ποιό όμως μπορεί να είναι το μεγαλύτερο κίνητρο που θα εμπνεύσει και πάλι τους Γερμανούς υπέρ της «περισσότερης Ευρώπης»; Στο μέλλον, τόνισε ο Γκάμπριελ, άν η Γερμανία έχει ισχυρούς γείτονες και καλές σχέσεις μαζί τους και άν η ΕΕ ως όλον τα πάει καλά, αυτό θα είναι και πρός συμφέρον της Γερμανίας, τόσο πολιτικό όσο και δημοσιονομικό. Όμως αυτό σημαίνει ναι στις επενδύσεις, ιδίως για να μειωθεί το υψηλό ποσοστό ανεργίας των νέων στις χώρες της Νότιας Ευρώπης. Ωστόσο, αυτά τα λόγια από μόνα τους δεν δηλώνουν και αυθεντική δέσμευση σε ένα κοινό όραμα, πέρα από τα οικονομικά πλεονεκτήματα.

Χάμπερμας: «Δεν έχουμε πολύ χρόνο»

Οι δύο πολιτικοί, ο καθένας από την οπτική του γωνία, μίλησαν για το πώς αντιλαμβάνονται τα μεγάλα σημερινά διακυβεύματα στην Ευρώπη και σκιαγράφησαν γενικές προτάσεις για το αύριο. Αποκάλυψαν έτσι, σε πολύ γενικές γραμμές, τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις τους. Ο κατεξοχήν πολιτικός φιλόσοφος της εποχής μας ήταν εκεί για να κάνει αυτό που πρέπει να κάνει ένας σοφός που παρεμβαίνει στα πολιτικά δρώμενα: Υπενθύμισε ότι πέρα από σχηματικές ή ευέλικτες αντιλήψεις για τα συμβαίνοντα, υπάρχει χειροπιαστή και άκαμπτη η «πραγματικότητα καθεαυτή»· επίσης, ως πρακτικός και ρεαλιστής, τόνισε και αυτό το βράδυ, όπως συνηθίζει, το δέον γενέσθαι, που είναι πάντα συγκεκριμένο.
Οι εμφανείς διαφορές μεταξύ των τριών δεν συζητήθηκαν πιό πολύ αυτό το βράδυ. Ούτε ακούστηκαν από τους δύο πολιτικούς πολύ συγκεκριμένες, δεσμευτικές απαντήσεις στις μεγάλες προκλήσεις.  Ο Μακρόν, είπε ο Χάμπερμας, ξεχωρίζει εντούτοις ως πολιτικός γιατί κατονομάζει τα προβλήματα. Ωστόσο, τόνισε, ακόμη και για τις πιο σπουδαίες αφηγήσεις, όπως είναι αυτή της ευρωπαϊκής ιδέας, ισχύουν τα ίδια όπως για κάθε ιστορία: Πρέπει να είναι αξιόπιστη, καλά εξηγημένη, να χαράζεται στις συνειδήσεις· αυτά απαιτούν χρόνο. Όμως, μέχρι τις προεδρικές εκλογές της Γαλλίας στις 7 Μαΐου, ίσως και μέχρι τις εκλογές στη Γερμανία στα μέσα Σεπτεμβρίου, αυτή η πιθανή νέα αφήγηση που φαίνεται να αρχίζει, δύσκολα θα μπορέσει να δώσει συγκεκριμένες απαντήσεις στα πάρα πολλά συγκεκριμένα ζητούμενα. Αλλά άν και όταν προκύψει από τις εκλογές ένα γαλλογερμανικό δίδυμο είτε Μακρόν-Μέρκελ, είτε Μακρόν-Σούλτς, θα πρέπει - το αργότερο τότε - να συμπλησιάσει αρκετά σε πολλά περίπλοκα ζητήματα, άν δεν θέλει να οδηγήσει αυτό την Ευρώπη στην καταστροφή πράττοντας «με δισταγμό και με επιφυλακτικότητα», όπως το διατύπωσε ο Χάμπερμας.

Η εποχή δεν είναι ρόδινη για την Ευρώπη· «έχει ο καιρός τις μαύρες του», όπως λένε οι στίχοι του τραγουδιού για μια άλλη βραδιά σε γερμανική πόλη, όχι όμως στο Βερολίνο. Το μεγάλο πρόβλημα, είπε στο τέλος ο Χάμπερμας, ο οποίος παρακολουθεί το ευρωπαϊκό εγχείρημα εδώ και περισσότερο από μισό αιώνα, είναι το εξής: Η Ευρώπη είναι υπό πίεση και σπάνια βρέθηκε κάτω από τόσο μεγάλη πίεση, όπως βρίσκεται σήμερα. Ή, με τα σοφά λόγια που διάλεξε ως κατακλείδα γι' αυτό το βράδυ: «Δεν έχουμε πολύ χρόνο στη διάθεση μας».

Γ. Ρ.

Εισαγωγική ομιλία στη συζήτηση
 
Γιούργκεν Χάμπερμας: Στην ιστορία, εποχές στις οποίες καπιταλισμός και δημοκρατία ισορροπούσαν ήταν η εξαίρεση, όχι ο κανόνας. Συνέντευξη στο περιοδικό Blätter für deutsche und internationale Politik (Noέμ. 2016), και:
Χρειάζεται δημοκρατική πόλωση· πόλωση των δημοκρατικών κομμάτων μεταξύ τους