Βόλφγκανγκ Μέρκελ: Δημοκρατία και καπιταλισμός, ένας γάμος από ανάγκη, όχι από αγάπη

 

Wolfgang Merkel: “Demokratie und Kapitalismus sind zwangsverheiratet„, Frankfurter Rundschau, 13.01.2023

Μια συνέντευξη του πολιτικού επιστήμονα Wolfgang Merkel στην Bascha Mika της εφημερίδας Frankfurter Rundschau για την σχέση μεταξύ των ανοιχτών κοινωνιών και των καπιταλιστικών οικονομικών συστημάτων, αλλά και για την συνακόλουθη κοινωνική ανισότητα.

  

FR: Κύριε Μέρκελ, η δημοκρατία και ο καπιταλισμός είναι φίλοι ή εχθροί;

WM: Όπως συμβαίνει συχνά με θεμελιώδη ζητήματα, δεν υπάρχει θεμελιώδης απάντηση. Επιτρέψτε μου να το θέσω ως εξής: Ο καπιταλισμός και η δημοκρατία ακολουθούν διαφορετικές λογικές, αλλά υπό ορισμένες προϋποθέσεις μπορούν να αλληλοεμπλέκονται. Τότε προκύπτει ένας χώρος στον οποίο υπάρχει η δυνατότητα να συμβιώνουν.
   
Ποιες είναι αυτές οι προϋποθέσεις;
Πολλά εξαρτώνται από το εξής: Για ποια παραλλαγή καπιταλισμού μιλάμε και ποιού είδους δημοκρατία έχουμε στο μυαλό μας; Εδώ αναφέρομαι στην φιλελεύθερη δημοκρατία, στην οποία το κράτος δικαίου είναι κατοχυρωμένο. Πρέπει επίσης να μιλήσουμε για παραλλαγές του καπιταλισμού.
     
Ο καπιταλισμός ζει και τρέφεται από τις άνισες σχέσεις ιδιοκτησίας, η δημοκρατία τρέφεται από την ισότητα δικαιωμάτων των πολιτών και από την στόχευση  πραγματοποιεί το κοινό καλό. Επομένως ο καπιταλισμός δεν είναι εξ ορισμού δημοκρατικός και η δημοκρατία δεν είναι εξ ορισμού καπιταλιστική...
  ...επομένως, με τον καπιταλισμό μπορούν να συνυπάρξουν τόσο δημοκρατίες, όσο και βαθιά απολυταρχικά πολιτικά συστήματα. Ένα παράδειγμα: Από το 1989 μέχρι σήμερα γνωρίσαμε εντελώς νέες μορφές καπιταλισμού, για παράδειγμα στα μετα-σοβιετικά κράτη με τον ολιγαρχικό καπιταλισμό τους. Η πολιτική άφησε σε επιλεγμένους ολιγάρχες έναν συγκεκριμένο χώρο στον οποίο μπορούν να λειτουργούν ελεύθερα. Αυτό οδηγεί σε ένα παράδοξο μείγμα «καπιταλισμού του Μάντσεστερ» όπως τον αποκαλούσε ο Φρίντριχ Ένγκελς [ή lessaiz faire καπιταλισμού] και ρύθμισης του εξωτερικού εμπορίου από το κράτος. Αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο στον αυταρχικό καπιταλισμό τον οποίο παρατηρούμε σήμερα στην Κίνα.
  
Ωστόσο αχαλίνωτη οικονομική δραστηριότητα μπορεί να υπάρχει και χωρίς ολιγάρχες. Η πρώην καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ δεν ήταν η πολιτικός που ζητούσε μια «συμβατή με την αγορά δημοκρατία» για την Γερμανία;

Ως καλή δημοκράτισσα, η Άνγκελα Μέρκελ θα έπρεπε να είχε ζητήσει μιαν «αγορά συμβατή με την δημοκρατία». Όμως στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, η αγορά, με την βοήθεια της πολιτικής, έχει απελευθερωθεί από περιορισμούς, κανονιστικές ρυθμίσεις και υποχρεώσεις απέναντι στην κοινωνία. Οι πολιτικοί απέφυγαν σε μεγάλο βαθμό τον έλεγχο των χρηματοπιστωτικών και άλλων αγορών. Η ακμή του νεοφιλελευθερισμού ξεκίνησε την δεκαετία του 1980 με την Θάτσερ στη Μεγάλη Βρετανία και με τον Ρέηγκαν στις ΗΠΑ· κράτησε μέχρι την οικονομική κρίση του 2008.

Βερολίνο, Μάρτιος 2015

Πόσο διευκολύνθηκε και ενθαρρύνθηκε η νεοφιλελεύθερη παραλλαγή του καπιταλισμού από την κατάρρευση του σοβιετικού σοσιαλισμού»; Διότι, ξαφνικά, έπαψε πια να υπάρχει ένα αντι-μοντέλο.
Μετά την κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας, πράγματι ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός κατάφερε να ανθίσει. Το 1989 ο Φράνσις Φουκουγιάμα έγραψε το διάσημο δοκίμιό του «Το τέλος της ιστορίας». Ο Φουκουγιάμα προέβλεψε αυτό το τέλος υπό δύο έννοιες: Υπέθεσε ότι τόσο ο πολιτικός, όσο και ο οικονομικός φιλελευθερισμός, είχαν επιτέλους κερδίσει στον κοσμοϊστορικής σημασίας αγώνα μεταξύ δύο συστημάτων. Όσον αφορά την επικράτηση του καπιταλισμού, ο Φουκουγιάμα είχε απόλυτο δίκιο. Ήταν όμως σε λάθος δρόμο όταν πίστευε ότι και η δημοκρατία θα επικρατούσε παγκοσμίως.  Το αργότερο από το 2010, βλέπουμε μια συνεχώς αυξανόμενη διάβρωση της. Από τότε ζούμε σε φάση οπισθοδρόμησης της δημοκρατίας. Σε καμία περίπτωση δεν ισχύει το ίδιο και για τον καπιταλισμό.
 
Εδώ την Γερμανία, από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και μετά, ακόμη και το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) έκανε πιο σαφή μια μετατόπιση προς τον νεοφιλελευθερισμό. Παρόλο που υπήρχε κάποτε μια «κοινωνική οικονομία της αγοράς» στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας.
Ναι, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήρθε στην Ευρώπη η φάση του καπιταλισμού με κράτος πρόνοιας, στην οποία το κράτος έθεσε κοινωνικά όρια στον καπιταλισμό. Οι πολιτικοί ανέλαβαν την ευθύνη για τον έλεγχο του οικονομικού κύκλου, για την φορολογική πολιτική και για την ρύθμιση των αγορών εργασίας. Λίγα λόγια για το SPD: Δεν συμφωνώ απόλυτα με τα λεγόμενα σας. Ο λεγόμενος Τρίτος Δρόμος [Σοσιαλιστικών κομμάτων στην ηπειρωτική Ευρώπη και ιδίως των Εργατικών στην Βρετανία] ήταν κάτι διαφορετικό από τον νεοφιλελεύθερο Θατσερισμό. Αλλά αυτό είναι ένα ευρύ πεδίο συζήτησης.
  
Γιατί δημοκρατικά κράτη παραδόθηκαν τόσο πρόθυμα στον νεοφιλελευθερισμό ;
Για να το διατυπώσω ωμά, θα έλεγα: Η δημοκρατική πολιτική αποφάσισε δημοκρατικά ότι η οικονομία δεν θα ελέγχεται πλέον δημοκρατικά. Έτσι η δημοκρατία έχει αποδυναμώσει τον εαυτό της. Το υπόβαθρο αυτής της απόφασης ήταν το εξής: Το συγκεκριμένο μοντέλο της συνύπαρξης μεταξύ δημοκρατίας και καπιταλισμού, το οποίο βασίζεται στο κράτος πρόνοιας, αντιμετώπισε προβλήματα προς τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Οικονομική στασιμότητα σε συνδυασμό με πληθωρισμό. Αυτός ο στασιμοπληθωρισμός ήταν το καρφί στο φέρετρο εκείνου του μοντέλου συνύπαρξης. Κανένα δημοκρατικό κράτος δεν μπορεί να αντέξει ταυτόχρονα και για πολύ, μηδενική άνοδο του ΑΕΠ και υψηλό πληθωρισμό.
  
Κοινωνική ανισότητα, κατά συνέπεια κοινωνικές εντάσεις. Ουτε και αυτό μπορεί να το αντέξει μια δημοκρατία.
Εκείνη την εποχή, πολλά πράγματα συνέκλιναν: Παράλληλα με τις εξελίξεις στην  πραγματική οικονομία, είχε από καιρό εξαγγελθεί μια αλλαγή παραδείγματος στην οικονομική σκέψη. Ο Χάγιεκ και ο Φρίντμαν είχαν αντικαταστήσει τον Κέινς. Οι νεοφιλελεύθερες θεωρίες ήταν έτοιμες να εισρεύσουν στην πολιτική πράξη. Σ’ αυτό προστέθηκε μια ανίερη συμμαχία μεταξύ της νεοφιλελεύθερης Δεξιάς και της μαρξιστικής Αριστεράς. Το κράτος πρόνοιας επικρίθηκε και από τους δύο ως μη βιώσιμο. Ωστόσο, το κρίσιμο ήταν ότι οι μεγάλες καπιταλιστικές δημοκρατίες της Μεγάλης Βρετανίας και των ΗΠΑ έβαλαν σ’ εκείνη την συνύπαρξη την ετικέττα του απαρχαιωμένου, την στιγμάτισαν ως ένα μοντέλο που ανήκε πια στο παρελθόν. Στις δύο αυτές χώρες, οι δυνάμεις του φιλελευθερισμού της αγοράς ήταν πολύ ισχυρότερες από ό,τι στην ηπειρωτική Ευρώπη.
  
Βλέπετε κάποια θεμελιώδη διαφορά μεταξύ της ιδεολογίας του νεοφιλελεύθερου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού και της ιδεολογίας του διαβόητου καπιταλισμού του Μάντσεστερ του 19ου αιώνα;
Όχι! Υπάρχουν δύο οπτικές γωνίες για να κάνουμε μια τέτοια ιστορική σύγκριση. Φυσικά στις χώρες του ΟΟΣΑ είναι σε μεγάλο βαθμό εξασφαλισμένο ότι οι άνθρωποι δεν θα πεινάσουν. Υπάρχει φτώχεια, αλλά όχι γενικευμένη εξαθλίωση σαν εκείνη που υπήρχε στην Αγγλία του 19ου αιώνα. Όμως, εάν κοιτάξουμε την Νότια Ασία ή την Λατινική Αμερική, εκεί δεν βλέπουμε καμία ουσιαστική διαφορά με την κατάσταση της εργατικής τάξης στον καπιταλισμό του Μάντσεστερ. Η πολιτισμική πρόοδος ισχύει ως ένα βαθμό για τις πλούσιες χώρες, αλλά όχι για τις φτωχές χώρες. Εκεί ο καπιταλισμός έχει παρόμοιες καταστροφικές συνέπειες, όπως τις γνωρίζουμε από την πρώιμη ιστορία του.
   
Εάν θεωρήσουμε την δημοκρατία ως πολιτισμική πρόοδο – κάτι που δεν ισχύει για τον καπιταλισμό – τότε γιατί όλες οι δημοκρατίες που έχουν υπάρξει έως τώρα είναι καπιταλιστικές;
Γιατί η δημοκρατία περιλαμβάνει και το δικαίωμα στην ατομική ιδιοκτησία. Είναι μια από τις μεγάλες πολιτικές ελευθερίες, η οποία είναι δύσκολο να κατασταλεί ή να καταργηθεί. Δεν μπορεί κανείς, χωρίς βίαιη καταπίεση, να απαγορεύσει στους ανθρώπους να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες, να είναι καινοτόμοι και να συσσωρεύουν πλούτο μέσω της οικονομικής προσπάθειας. Είναι δυνατή η εθνικοποίηση και κοινωνικοποίηση των κερδών μέσω φόρων. Αλλά ο,τιδήποτε άλλο θα απαιτούσε ισχυρή πολιτική καταστολή, η οποία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε ένα δημοκρατικό πλαίσιο.
  

Η επίθεση στην Ουκρανία πυροδότησε έναν νέο Ψυχρό Πόλεμο. Αλλά σε αντίθεση με τον περασμένο [20ό] αιώνα, όλοι οι πολιτικοί παίκτες είναι τώρα πια καπιταλιστικοί. Τι σημαίνει αυτό για τον ανταγωνισμό μεταξύ συστημάτων;
Η γεωπολιτική κατάσταση έχει αλλάξει λόγω του επιθετικού πολέμου του Πούτιν αλλά κυρίως λόγω της ανόδου της Κίνας. Ζούμε σε μιαν ενδιάμεση περίοδο, στην οποία τα γεωπολιτικά μπλοκ δεν έχουν ακόμη σταθεροποιηθεί. Η Κίνα αμφισβητεί την δυτική υπερδύναμη ΗΠΑ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες απαντούν συνδυάζοντας την οικονομική και στρατιωτική τους ισχύ με την ελκυστική δύναμη των φιλελεύθερων αξιών...
 

...αξίες τις οποίες οι ίδιες παραβιάζουν επανειλημμένα με επιθετικούς πολέμους και με εγκλήματα πολέμου ...
Αληθές. Όμως, παρ' όλη τη ζημιά που υφίσταται από αυτό, υπάρχει μια κανονιστική υπεροχή της φιλελεύθερης δημοκρατίας, της δημοκρατίας με ελευθερίες και δικαιώματα. Το γεγονός ότι και οι δύο πλευρές είναι καπιταλιστικές, δεν επιδεινώνει τη σύγκρουση, αλλά ούτε και την μετριάζει. Ωστόσο, τις τελευταίες δύο δεκαετίες, ο κινεζικός κρατικός καπιταλισμός έχει αποδείξει ότι αυτός είναι ο πιο αποτελεσματικός στην οικονομική μεγέθυνση, όχι το δυτικό μοντέλο..
 

Ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός, ο οποίος ακόμη και εδώ στη Γερμανία για πολύ καιρό είχε τον πρώτο λόγο, δημιουργεί ένα τεράστιο χάσμα μεταξύ της ιδιοτελούς επιδίωξης του κέρδους και της δημοκρατικής δέσμευσης για το κοινό καλό. Αποτέλεσμα: Η κοινωνική ανισότητα αυξάνεται. Ποιές πολιτικές συνέπειες προκύπτουν από αυτό;
Η οικονομική ανισότητα μεταφράζεται σε πολιτική ανισότητα. Αυτό επηρεάζει ιδιαίτερα το κατώτερο τρίτο της κοινωνίας, τα κοινωνικά στρώματα χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου, τα οποία, τώρα πιά, δεν εκπροσωπούνται από συνδικάτα ή κόμματα. Η εκπαίδευση είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας για την πολιτική συμμετοχή. Αυτοί που «μένουν πίσω», σπάνια ασχολούνται με την πολιτική, δεν ενεργοποιούνται στα κόμματα ή στην πολιτική κοινωνία των πολιτών. Δεν κάνουν χρήση ούτε καν της πιο απλής μορφής συμμετοχής στο πολιτικό γίγνεσθαι: Δεν πάνε ούτε καν να ψηφίσουν στις εκλογές. Ούτε και διαμαρτυρίες βλέπουμε να ξεπηδούν από αυτό το τμήμα του πληθυσμού. Αυτοί οι άνθρωποι παραμένουν «εκεί έξω»· και έτσι εμείς οι υπόλοιποι ζούμε σχετικά άνετα, γιατί για τα εναπομένοντα δύο τρίτα του πληθυσμού, η δημοκρατία μπορεί και  λειτουργεί.
  

Στην οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2008, ο πλούτος αναδιανεμήθηκε από κάτω προς τα πάνω προς όφελος των τραπεζών. Συμβαίνει το ίδιο σήμερα, όταν σώζονται από τη χρεοκοπία εταιρείες ενέργειας;
Μοιάζει πολύ. Μια χρεοκοπία εταιρείας φυσικού αερίου θα ήταν καταστροφή για τον σημερινό εφοδιασμό με ενέργεια, και το αποτέλεσμα θα ήταν μεγάλες συστημικές στρεβλώσεις. Αυτό θα ήταν πολιτικά μη διαχειρίσιμο για μια κυβέρνηση· είναι βέβαιο ότι θα κατέρρεε εν μέσω μεγάλων διαδηλώσεων. Αλλά είναι η ίδια παλιά ιστορία: Τα μεγάλα κέρδη ιδιωτικοποιούνται, οι μεγάλες ζημίες κοινωνικοποιούνται.
  
Όμως ταυτόχρονα η κυβέρνηση συντάσσει το ένα πακέτο βοήθειας μετά το άλλο, για να αντιμετωπισθούν οι αυξημένες τιμές της ενέργειας και οι επιπτώσεις του πληθωρισμού.
Σε αντίθεση με την κοινωνικοποίηση των ζημιών, η παροχή οικονομικής βοήθειας προς τα ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού είναι μια δημοκρατική δράση. Με αυτήν απαλύνονται οι διαμαρτυρίες και η κυβέρνηση αποδεικνύει ότι ανταποκρίνεται στις ανάγκες των πολιτών. Η όλη αντίδραση της κυβέρνησης είναι λοιπόν διφορούμενη: Αφενός η ίδια παλιά ιστορία, αφετέρου ανταποκρίνεται στις ανάγκες των ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων.
    
Ποια μορφή καπιταλισμού έχουμε λοιπόν μπροστά μας;
Σε σύγκριση με την εποχή πριν από την οικονομική κρίση, τώρα έχουμε έναν πιο αυστηρά ρυθμισμένο καπιταλισμό της κρίσης. Η κυβέρνηση παρεμβαίνει πιο έντονα σε σύγκριση μ' αυτό που έκανε τις τελευταίες δεκαετίες. Για να πραγματοποιηθεί ο μεγάλος μετασχηματισμός από την οικονομία που τροφοδοτείται με ορυκτά καύσιμα προς μια οικονομία χωρίς ορυκτά καύσιμα, θα πρέπει να παρεμβαίνει για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αυτό είναι αναγκαίο, επειδή η ελεύθερη αγορά δεν μπορεί να επιτύχει τους στόχους για την προστασία του κλίματος. Συνολικά, η δεκαετία του 2020 θα είναι μια δεκαετία έντονων κυβερνητικών παρεμβάσεων. Ο καπιταλισμός, ακόμη και στην δημοκρατική Δύση, γίνεται και πάλι πιο πολιτικός. Όμως επίσης θα υπάρξει μια απότομη αύξηση της ανισότητας, όπως συνέβαινε πάντοτε στην αρχή τέτοιων πραγματικά μεγάλων κύκλων [τεχνολογικής] καινοτομίας.
  
Θα βάλει λοιπόν η δημοκρατία πιο στενά όρια στον καπιταλισμό, ωστόσο δεν θα μπορέσουν να αποφευχθούν άσχημες ζημίες και στρεβλώσεις;
Παρά την απαραίτητη υποστήριξη του κράτους για τον μετασχηματισμό, ο καπιταλισμός θα συνεχίσει να παράγει κοινωνική ανισότητα. Οι δημοκρατίες πρέπει να αντιδράσουν σε αυτό για να αμβλύνουν τις μεγαλύτερες αδικίες. Εάν στο έργο αυτό το κράτος αποτύχει, τότε θα αρχίσει να αποσταθεροποιείται και το πολιτικό επίπεδο. Θα τεθεί ζήτημα νομιμοποίησης της δημοκρατικής πολιτικής. Διότι το θέμα της νομιμοποίησης δεν κρίνεται μόνον στα διαδικαστικά ζητήματα και στις ελεύθερες εκλογές, αλλά επίσης και από το output, από το αποτέλεσμα. Σημασία έχει «τι βγαίνει στο τέλος», όπως είπε κάποτε ο Χέλμουτ Κολ με τον αμίμητο λαϊκό του τρόπο. Αυτή η δεκαετία του 2020 θα είναι ένα είδος μοιραίας δεκαετίας για τον καπιταλισμό, αλλά κατ’ εξοχήν και για την δημοκρατία.
  
Για να επιβιώσει η δημοκρατία, δεν πρέπει, λοιπόν να πεί πρώτα «αντίο» στον καπιταλισμό;
Όχι, πρόκειται για γάμο από ανάγκη. Μολονότι ο καπιταλισμός ακολουθεί μια διαφορετική αρχή, η δημοκρατία εξαρτάται από τον καπιταλισμό, από την αποτελεσματικότητά του και από την καινοτόμο δύναμή του· αλλιώς, θα χάσει την νομιμοποίηση της στους πολίτες της. Ο καπιταλισμός δεν χρειάζεται την δημοκρατία, αλλά η δημοκρατία χρειάζεται τον καπιταλισμό.
  
Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι στην πράξη δεν μπορείτε να φανταστείτε ένα εναλλακτικό, πιο επιθυμητό μοντέλο, από το μοντέλο του εξημερωμένου καπιταλισμού;
Δεν βλέπω ένα τέτοιο μοντέλο. Ακόμη και οι ενδιαφέρουσες συμβολές της Mariana Mazzucato και του Thomas Picketty κινούνται μέσα στο πλαίσιο του καπιταλισμού. Ωστόσο, υπόσχονται περισσότερο πολιτικό έλεγχο, πιο αποτελεσματική πολιτική για το κλίμα και λιγότερη κοινωνική ανισότητα. Αυτό που είναι σημαντικό τώρα, είναι να συνδυαστεί η «δημιουργική καταστροφή» των αγορών [Schumpeter] με την προσανατολιστική παρέμβαση του κράτους. Στην τρέχουσα δεκαετία του μετασχηματισμού υπάρχει τέτοια χρονική πίεση, ώστε δεν επιτρέπεται η ιδεολογική μονομέρεια. Μόνον μια ευφυής συναρμογή της αγοράς και του κράτους μπορεί να βάλει τα πράγματα σε καλό δρόμο.

O Wolfgang Merkel είναι ομότιμος (2020) καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Humboldt στο Βερολίνο. Δίδαξε Συγκριτική Πολιτική και Σπουδές Δημοκρατίας και ήταν διευθυντής του Τμήματος Δημοκρατία και Εκδημοκρατισμός του Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung. Στον γερμανόφωνο κόσμο είναι ένας από τις πιο εξέχοντες εκπροσώπους της Συγκριτικής Πολιτικής Επιστήμης με σημαντικό έργο στην έρευνα την σχετική με τις διαδικασίες εκδημοκρατισμού, τις συστημικές αλλαγές στην πολιτική και τις καταρρεύσεις πολιτικών συστημάτων.

 

Η Bascha - Barbara Anna Mika είναι Γερμανίδα δημοσιογράφος και συγγραφέας. Από το 1998 έως το 2009 ήταν αρχισυντάκτρια της εφημερίδας Die Tageszeitung του Βερολίνου και ήταν τότε η πρώτη γυναίκα αρχισυντάκτρια σε εφημερίδα εθνικής κυκλοφορίας στην Γερμανία. Στη συνέχεια δίδαξε στο Universität der Künste του Βερολίνου ως επικεφαλής του τμήματος πολιτισμικής δημοσιογραφίας. Από το 2014 έως το 2020 κατείχε την μία από τις δύο θέσεις αρχισυνταξίας στην εφημερίδα Frankfurter Rundschau. Είναι κάτοχος του Βραβείου Luise-Büchner και του Βραβείου Δημοσιογραφίας της Έσσης.

Claus Offe: Αντιφάσεις του σύγχρονου κράτους πρόνοιας  / Μέρος Ι: Ο πολυλειτουργικός χαρακτήρας του
 

Μέρος ΙI: Επίθεση εκ δεξιών  - Ο καπιταλισμός μπορεί να συνυπάρχει με το κράτος πρόνοιας μόνον όσο παραμένει βιομηχανικός καπιταλισμός

 

Μέρος III: Κριτική εξ αριστερών - «Επισκευάζει ζημίες, είναι καταπιεστικό, παράγει και αυτό ιδεολογία (δηλαδή ψευδή συνείδηση)»

 

Μέρος IV: Κράτος πρόνοιας και πολιτικές αλλαγές -  Οι δύσκολες ταξικές συμμαχίες και η παραγωγή νέας ηγεμονίας 

Ο εγκλωβισμός στα όρια της οικονομίας: Φαντασιοπληξίες αριστερών ιδεολόγων
 

Το παλιό έχει πεθάνει, το καινούργιο μάς έχει γίνει πρόβλημα

 

Οικονομία, τρόποι ζωής και κριτική του καπιταλισμού. Δομές και πράξις στην Κριτική Θεωρία

 

Ιδεολόγοι Φιλελεύθεροι στην εποχή των τεράτων: Η (αυτο)καταστροφική περίπτωση του γερμανικού FDP

Thomas Assheuer: Γιατί απέτυχε ο κυβερνητικός συνασπισμός SPD, Πρασίνων και Ελεύθερων Δημοκρατών;

 

Αγώνες για αναγνώριση σε εποχή κρίσης και αποτυχίας:   Σε ποιους αναγνωρίζονται αξίες και δικαιώματα; Τί λογής αξίες, ποια δικαιώματα;  

 

«Woke Αριστερά» & «αντισυστημική Δεξιά» - Οι πολιτισμικοί πόλεμοι και η ατζέντα της δημόσιας συζήτησης και της πολιτικής 

Micha Brumlik: Από το προλεταριάτο στον όχλο - Το νέο αντιδραστικό κοινωνικό υποκείμενο και ο βοναπαρτισμός α λα Τραμπ

Tony Judt: Τα κρίσιμα χρόνια τα έφαγαν οι ακρίδες. Στην εποχή της νέας ανασφάλειας, να υπερασπισθούμε την κοινωνική δημοκρατία - Να μην προδώσουμε τις προηγούμενες και επόμενες γενιές