Άλμπρεχτ φον Λούκε: Ο καιρός των τεράτων και η εποχή της καταστροφής

© Albrecht von Lucke: Die Zeit der Monster und die Ära der Verheerung, © Blätter für deutsche und internationale Politik, τεύχος 1/2025 (Ιανουάριος)

 

Εάν, όπως συνηθίζεται, θεωρήσουμε ως αφετηρία του 21ου αιώνα την 1η Ιανουαρίου 2000, τότε την 1η Ιανουαρίου 2025 θα εισέλθουμε στο δεύτερο τέταρτο του. Και υπάρχουν πολλά που υποδηλώνουν ότι θα μπορούσε να επαναληφθεί η δραματουργία του περασμένου 20ου αιώνα. Ενώ το πρώτο τέταρτο του ήταν ήδη πολύ καταστροφικό, το δεύτερο τέταρτο του 20ου αιώνα έμελλε να μεγεθύνει την καταστροφή σε ακόμη πιο τεράστια επίπεδα. «Ο παλιός κόσμος πεθαίνει, ο νέος δεν έχει γεννηθεί ακόμη· είμαστε στην εποχή των τεράτων». Αυτό το απόφθεγμα που αποδίδεται στον Αντόνιο Γκράμσι, συνοψίζει εύστοχα την περίοδο της μεσοβασιλείας μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και το τέλος των παλαιών αυτοκρατοριών.[1] Σήμερα, όπως και τότε, κυκλοφορούν γύρω μας τρία τέρατα κατά πρώτο λόγο: Ο απολυταρχικός εθνικισμός («πρώτα η χώρα μου»), η παγκοσμιοποίηση του πολέμου και η καταστροφή της κοινωνικής συνοχής.

Με την επιστροφή του Ντόναλντ Τραμπ, μια εποχή μεγάλων προσδοκιών θα τελειώσει με βαθιά απογοήτευση. Η χώρα η οποία μετά το σημείο καμπής του 1989/90 με το τέλος του Ανατολικού Μπλοκ και κατά την διάρκεια του Δεύτερου Πολέμου του Κόλπου κήρυξε τη «Νέα Παγκόσμια Τάξη Πραγμάτων», ήταν οι ΗΠΑ υπό τον Τζορτζ Μπους τον Πρεσβύτερο: «Πρόκειται για κάτι περισσότερο, όχι μόνον για μια μικρή χώρα», είπε ο τότε Πρόεδρος των ΗΠΑ αναφερόμενος στο Κουβέιτ που είχε υποστεί εισβολή από το Ιράκ. «Πρόκειται για μια μεγάλη ιδέα. Για μια νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων, στην οποία διαφορετικά έθνη ενώνονται για τον κοινό στόχο της επίτευξης των παγκόσμιων ελπίδων της ανθρωπότητας: Ειρήνη και ασφάλεια, ελευθερία και κράτος δικαίου. Αυτός είναι ένας κόσμος για τον οποίο αξίζει να αγωνιστούμε και αξίζει να είναι το μέλλον των παιδιών μας».[2]

Από: Conrad Gessner, Nomenclator aquatilium animantium, 1560

Αυτή η μακρά τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα ήταν μια φάση ελπίδας. Άρχισε με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου στις 9 Νοεμβρίου 1989 και τελείωσε στις 11 Σεπτεμβρίου 2001 [9/11], με ένα γεγονός που έμοιαζε σαν  αντεστραμμένο είδωλο του 1989: Με την τρομοκρατική επίθεση στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου της Νέας Υόρκης. Αυτό σηματοδότησε ότι η υπόσχεση της παγκοσμιοποίησης πήρε μια ριζική στροφή προς το αρνητικό. Αλλά ακόμη πιο καταστροφικές από τις ίδιες τις επιθέσεις, ήταν οι συνέπειες του Nine Eleven, ιδίως ο πόλεμος στο Ιράκ, ο οποίος παραβίαζε το διεθνές δίκαιο. Γιατί αυτός ουσιαστικά τερμάτισε την δέσμευση των ΗΠΑ στο διεθνές δίκαιο και σηματοδότησε την εγκατάλειψη της πολυμερούς προσέγγισης.

Δύσκολο να υπάρξει μεγαλύτερη ειρωνεία από το γεγονός ότι οι Νεοσυντηρητικοί, οι Neocons, οι οποίοι τόσο θανάσιμα αποδυνάμωσαν τα Ηνωμένα Έθνη πριν από είκοσι χρόνια και κάτι, σήμερα κάνουν εκστρατεία κατά του εθνικισμού του Ντόναλντ Τραμπ και αντιτίθενται στο «πρώτα η χώρα μου». Τα γεράκια του παλιού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, από τον Ντικ Τσένι (Dick Cheney) μέχρι τον Ρόμπερτ Κάγκαν (Robert Kagan), παριστάνουν τώρα τα περιστέρια και προειδοποιούν για την καταστροφή της διεθνούς τάξης πραγμάτων από τον Τραμπ. Τίποτα δεν θα μπορούσε να περιγράψει με μεγαλύτερη σαφήνεια την καταστροφική εξέλιξη των Ηνωμένων Πολιτειών στη διάρκεια του πρώτου τέταρτου του 21ου αιώνα.

Εξίσου καταστροφική ήταν η κατάσταση πριν από εκατό χρόνια. Στην αρχή ο Πρόεδρος Γούντροου Γουίλσον (Woodrow Wilson), με πολύ μεγάλη δυσκολία, οδήγησε τις ΗΠΑ να εισέλθουν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο («the war to end all wars» - «ο πόλεμος για να τελειώσει όλους τους πολέμους»), αλλά στη συνέχεια, το μεγάλο του έργο, η «Κοινωνία των Εθνών», απέτυχε. Η Γερουσία των ΗΠΑ απέρριψε την συμμετοχή των ΗΠΑ στην ΚτΕ τρεις φορές το 1919 και το 1920, γεγονός που υπονόμευσε εξ αρχής σε τεράστιο βαθμό την ισχύ του νεοσύστατου διεθνούς οργανισμού και συνέβαλε σημαντικά στην αποτυχία της πολυμερούς τάξης πραγμάτων. Μόνον μετά την εμπειρία της καταστροφής στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η Γερουσία των ΗΠΑ επικύρωσε τον Χάρτη του ΟΗΕ το 1945. Ως αποτέλεσμα, οι ΗΠΑ έγιναν στήριγμα των Ηνωμένων Εθνών και συνεπώς της βασισμένης σε κανόνες διεθνούς τάξης πραγμάτων στην μεταπολεμική περίοδο.

Σήμερα, επί Τραμπ, επικρέμαται η απειλή να συμβεί το ακριβώς αντίστροφο - δηλαδή η (κατ’ επανάληψη) αποχώρηση των ΗΠΑ από διεθνείς οργανισμούς: Από την Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα, από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου. Αντί για την αμοιβαίως επωφελή (win-win) ιδέα των πολυμερών συμφωνιών, υπό τον Τραμπ κάθε δράση γίνεται ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος: Ό,τι κερδίζει ο ένας, πρέπει να το χάσει ο άλλος.

Ουκρανή στρατιωτικός, κάπου στο μέτωπο του Ουκρανο-Ρωσικού πολέμου,
ετοιμάζει ένα drone για την πτήση του - @ The Washington Post / Getty Images /via Der Spiegel

Η παγκοσμιοποίηση του πολέμου
Σε τούτο το σημείο, η ατζέντα του Τραμπ αντιστοιχεί απόλυτα με αυτό που βιώνουμε από την ανατολική πλευρά: Την επιστροφή του πολέμου στην Ευρώπη. Και κάτι περισσότερο: Όπως πριν από εκατό χρόνια, ο πόλεμος σε ευρωπαϊκό έδαφος διεξάγεται και πάλι από δρώντες παράγοντες παγκόσμιους, αλλά αυτή την φορά με Βορειοκορεάτες στρατιώτες, με Ιρανικά drones και με Κινεζικά προϊόντα διπλής χρήσης, σε συνδυασμό και με ποικίλες μορφές υβριδικού πολέμου.
Το δεύτερο τέρας αυτής της μεταβατικής περιόδου είναι λοιπόν η παγκοσμιοποίηση του πολέμου. Το παράλογο είναι, ότι αυτός που καταγγέλλει τον «παγκόσμιο χαρακτήρα» που έχει πλέον πάρει ο πόλεμος στην Ουκρανία, δεν είναι άλλος από τον Βλαντίμιρ Πούτιν. Από την βοήθεια που παρέχουν στην Ουκρανία τα δυτικά κράτη, και παρόλο που αυτό είναι απολύτως επιτρεπτό σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο[3], ο Πούτιν αντλεί το δήθεν δικό του δικαίωμα να χρησιμοποιήσει δικά του «όπλα εναντίον στρατιωτικών εγκαταστάσεων των χωρών που επιτρέπουν την χρήση των όπλων τους εναντίον των θεσμών μας». Κάνει μια κλασική αντιστροφή της σχέσης θύτη και θύματος η οποία αντιστρατεύεται την διεθνή τάξη πραγμάτων. Και απειλεί την Δύση με επίθεση.
Και στην περίπτωση του Πούτιν, η λογική είναι ίδια: Η αδυναμία του εχθρού μου είναι δική μου δύναμη. Κερδίζω αποδυναμώνοντας ή και καταστρέφοντας τον άλλον. Αυτός είναι ο ενοποιητικός παράγοντας των απολυταρχικών. Και ταυτόχρονα [στο πεδίο των διεθνών σχέσεων] είναι το τέλος κάθε κωδικοποίησης με κανόνες δικαίου, αλλά και κάθε ιδέας κοινής ευημερίας.
Σήμερα, η πολιτική των δασμολογικών πολέμων, την οποία έχει ήδη εξαγγείλει ο Τραμπ, στην πραγματικότητα απειλεί να βλάψει τους πάντες και έτσι φέρνει στην σκηνή του δράματος το τρίτο τέρας: Το κοινωνικό σχίσμα στο εσωτερικό κάθε χώρας, ο οποίος συνοδεύεται από επιθυμίες για απολυταρχική-φασιστική ηγεσία, συγκρίσιμες με αντίστοιχες της Μεσοπολεμικής περιόδου του 20ού αιώνα. Όπως είχε περιγράψει ξεκάθαρα ο Καρλ Πολάνυι (Karl Polanyi), ο φασισμός ήταν η αυταρχική απάντηση στον «Μεγάλο Μετασχηματισμό» («Τhe Great Transformation»), δηλαδή στην απο-δέσμευση («απο-ενσωμάτωση», Entbettung)* του καπιταλισμού από την κοινωνία και την εμφάνιση τεράστιων διαφορών πλούτου κατά την διαδικασία της εκβιομηχάνισης. Σύμφωνα με τον Πολάνυι, «οι ρίζες της καταστροφής βρίσκονται στην ουτοπική προσπάθεια του οικονομικού φιλελευθερισμού να εγκαθιδρύσει ένα αυτορυθμιζόμενο σύστημα αγοράς».[4] Ως αποτέλεσμα της αυτής της προσπάθειας, η οικονομία «δεν είναι πλέον ενσωματωμένη στις κοινωνικές σχέσεις», αλλά η κοινωνία των ανθρώπων υποβαθμίζεται σ' ένα απλό «εξάρτημα του οικονομικού συστήματος».

Οι χώρες του Καυκάσου είναι εστίες μεγάλης αναταραχής, αλλά στους πολλούς φαίνονται περιθωριακές και δεν τυγχάνουν της προσοχής. Η Αρμενία και η Γεωργία από ιστορική και πολιτισμική άποψη είναι θραύσματα οριακής Ευρώπης antemurale (Miroslav Krleža), απομονωμένα, σκαρφαλωμένα στην οροσειρά-στέγη πάνω από την Μέση Ανατολή. Πολύ κοντά, η απέναντι όχθη της Κασπίας είναι ήδη βαθιά Κεντρική Ασία. Οι εξουσιάζοντες το Αζερμπαϊτζάν, με πολιτική και οπλική στήριξη της Ρωσίας, της Τουρκίας και του Ισραήλ (!) - βλ. SIPRI - κατάφεραν τελικά να ξεριζώσουν τον Αρμενικό πληθυσμό από το Αρτσάχ/Ναγκόρνο Καραμπάχ. Στη Γεωργία, μια συμμαχία τοπικών μικρο-ολιγαρχών με την Πουτινική Ρωσία επιχειρεί να σύρει την χώρα μακριά από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η επιλογή του ΟΗΕ να διεξαγάγει την Συνδιάσκεψη για το Κλίμα τον Νοέμβριο του 2024 - COP 29 - στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν, χώρας που πλουτίζει από τα ορυκτά καύσιμα (προηγήθηκε ως τόπος το 2023 το Ντουμπάι), όπως ήταν αναμενόμενο κατέληξε σε αγεφύρωτες συγκρούσεις με αυτούς που υπερασπίζονται το ισχύον ενεργειακό μοντέλο και σε άκρως πενιχρά αποτελέσματα. Η Σουηδή ακτιβίστρια για το κλίμα Γκρέτα Τούνμπεργκ - η οποία μόλις έγινε 21 χρονών - βρέθηκε τον Νοέμβριο στον Καύκασο. Η κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν απαγόρευσε την παρουσία της στο Μπακού, αλλά και η ίδια δεν είχε καμιά διάθεση να πάει εκεί. Αντίθετα πήγε στο Ερεβάν της γειτονικής Αρμενίας όπου κατάγγειλε την εθνοκάθαρση των Αρμενίων του Αρτσάχ και την γενοκτονία του 1915. Πήγε και στην Τιφλίδα της Γεωργίας όπου συμμετείχε στις διαδηλώσεις των Γεωργιανών υπέρ του ευρωπαϊκού μέλλοντος της χώρας τους και εναντίον της υποταγής στο καθεστώς Πούτιν και μετατροπής της σε δεύτερη Λευκορωσία. 
Η Τούνμπεργκ επικρίθηκε πολύ για πρόσφατες δραστηριότητες της. Η θερμή συμπαράσταση της στον άμαχο πληθυσμό της Γάζας αντιμετωπίσθηκε ως μονόπλευρη. Την εξέλαβαν ακόμη και ως αντισημιτισμό. Όμως οι επικρίσεις εναντίον της, ακόμη και μερικές καλοπροαίρετες, είναι σε μεγάλο βαθμό άδικες. Αυτό που κάνει η Σουηδή, είναι να αψηφά και να παραβιάζει το πιο τοξικό στερεότυπο: Ότι δήθεν υπάρχουν «δύο κόσμοι», ο κόσμος των «δικών μας» (στους οποίους οφείλουμε αλληλεγγύη) και ο κόσμος «των άλλων» (“αυτοί, αφού δεν είναι «δικοί μας», καλά να πάθουν” !). Η άρνηση των αξιών οικουμενικής ισχύος έγινε πάλι, στον 21ο αιώνα, μόδα και θανατηφόρο πολιτικό δηλητήριο. Η Γκρέτα υποστηρίζει και τους Ουκρανούς και τους Παλαιστίνιους; «Ακατανόητο»!
Αντίθετα με την ψευδαισθητική εικόνα που χωρίζει τον πλανήτη σε «Δύση» και σε «μη Δύση», «ο κόσμος στον οποίο η Ρωσία εισβάλλει και βασανίζει και ο κόσμος στον οποίο η Αμερική παράγει φτώχεια και εξευτελισμούς είναι ένας και ο αυτός κόσμος», ο μοναδικός που υπάρχει στην πραγματικότητα (Timothy Snyder, «Εμείς ενάντια στον κόσμο όλο - Τι κοινό έχουν η Ρωσία του Πούτιν και οι ΗΠΑ του Ντόναλντ Τραμπ», Blätter 11/2024) 

Ο φασισμός και η αποδέσμευση του (Entbettung) από τόπο και χρόνο
Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός μόλις και μετά βίας διατηρήθηκε κατά τον 19ο αιώνα, και αυτό συνέβη μέσω της ισορροπίας δυνάμεων μεταξύ των κρατών, του κανόνα του χρυσού και της δέσμευσης των επιμέρους εθνικών κρατών από το νόμο. Όμως αυτό το σύστημα κατέρρευσε κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και η κατάρρευση συνεχίστηκε με επιταχυνόμενο ρυθμό στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές της δεκαετίας του 1930. To ταξικό χάσμα στις κοινωνίες, το οποίο προέκυψε τότε, συνέβαλε αποφασιστικά στην παγκόσμια οικονομική κρίση· έτσι, στην περίπτωση της Ευρώπης, οδηγηθήκαμε στην φασιστική «λύση της κρίσης» και στον εθνικοσοσιαλισμό. Αλλιώς συνέβησαν τα πράγματα στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου το New Deal του Φρανκλίνου Ρούσβελτ αποδείχτηκε τελικά αποτελεσματικό για την καταστολή της ανάπτυξης του απολυταρχικού πειρασμού, παρόλο που αυτός δεν είχε κατασταλεί εν τη γενέσει.
Αντίστροφα, στην Δυτική Ευρώπη μετά το 1945,  ως απάντηση στον φασισμό και τον κομμουνισμό προωθήθηκε η κοινωνική δημοκρατία, η οικονομία της αγοράς η οριοθετημένη και εποπτευόμενη από το κράτος, έχοντας ως βάση το παγκόσμιο εμπόριο το οποίο στήριζε την ευημερία. Στόχος της ήταν να ελαχιστοποιηθούν τα αίτια της κοινωνικής πόλωσης και συνακόλουθα, λειτουργώντας ως οικονομική πτυχή της αντι-ολοκληρωτικής συναίνεσης, να αποτραπεί εξαρχής κάθε νέος απολυταρχικός πειρασμός.
Με τον Τραμπ, όλα αυτά βρίσκονται σε κίνδυνο - τόσο το ελεύθερο παγκόσμιο εμπόριο, όσο και η κοινωνική δημοκρατία. Με την τελωνειακή του πολιτική, η οποία στρέφεται κυρίως κατά της Κίνας, αλλά και κατά της Ευρώπης, τα εμπόδια που θέτει ο Τραμπ θα κάνουν την ανταλλαγή αγαθών πολύ πιο ακριβή και συνεπώς απειλούν να βλάψουν τους πάντες. Την Γερμανία ειδικά, ως κατ΄ εξοχήν εξαγωγικό κράτος, αλλά τελικά και τον ίδιο τον Αμερικανικό πληθυσμό, επειδή το δολλάριο θα ανατιμηθεί σε σχέση με άλλα νομίσματα αλλά τα προϊόντα εισαγωγής θα γίνουν ακριβότερα για τους Αμερικανούς καταναλωτές.
«Warfare against commerce is a warfare against mankind». Ο πόλεμος ενάντια στο παγκόσμιο εμπόριο είναι πόλεμος ενάντια στην ανθρωπότητα. Με αυτή την υπεράσπιση των παγκόσμιων εμπορικών σχέσεων ο Ουίλσον είχε αιτιολογήσει την είσοδο των ΗΠΑ στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αντίθετα, ο Τραμπ στηρίζεται σε μια διπλή στρατηγική εντελώς αντι-Ουιλσονική και αντι-Ρουσβελτιανή: Αφενός στηρίζεται στον προστατευτισμό απέναντι στις ξένες χώρες. Αφετέρου, στηρίζεται στην εξάρθρωση όλων των κρατικών και διακρατικών κανονισμών και ρυθμίσεων, ακολουθώντας το παράδειγμα του Χαβιέ Μιλέι της Αργεντινής και με εξωτερικό συνεργάτη τον Ίλον Μασκ ως «πρώτο κολλητό του» («first buddy»). Δεν είναι εύκολο να πούμε ποιο από τα δυό είναι το πιο επιβλαβές. Πάντως, και τα δύο μαζί είναι ένα τοξικό κοκτέιλ.

Η δημοκρατία όμηρος του πλουτο-λαϊκισμού;- Η αρμόζουσα, απολύτως αναγκαία δημοκρατική απάντηση, παντού στην Ευρώπη και στον κόσμο: «Μακριά τα ξερά σου από τη δημοκρατία μας, κύριε Μασκ!» (Robert Habeck, Ένωση 90/Πράσινοι, Γερμανία)

Ένα πράγμα είναι σίγουρο: Χωρίς μια λειτουργική, κοινωνικά «αγκυρωμένη» παγκόσμια οικονομία, οι συγκρούσεις θα γίνουν ακόμη μεγαλύτερες. Πόσο μάλλον όταν απέναντι υπάρχει μια Κίνα εξαρτημένη σε πολύ μεγάλο βαθμό από το παγκόσμιο εμπόριο, και η οποία, από την πλευρά της, μέχρι το 2049, δηλαδή με το τέλος του επόμενου τέταρτου του αιώνα μας και στην εκατοστή επέτειο από την ίδρυση του νέου Κινεζικού κράτους, θέλει να έχει γίνει η κυρίαρχη παγκόσμια δύναμη, ώστε να αντικαταστήσει το δυτικό μοντέλο με τον «Κινεζικό Τρόπο», συμπεριλαμβανομένης μιας πιθανής επιθετικής ενσωμάτωσης της Ταϊβάν. «Η Ταϊβάν είναι μια ιερή περιοχή της Κίνας, οι άνθρωποι και στις δύο πλευρές του στενού της Ταϊβάν συνδέονται με κοινό αίμα και το αίμα είναι πιο παχύ από το νερό». Αυτά είναι τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο ηγέτης του κινεζικού κράτους και κόμματος Σι Τζινπίνγκ για να εγείρει κάθε τόσο αξιώσεις κυριότητας επί του μικρού γειτονικού νησιού. «Η επανένωση της Πατρίδας είναι ένα ιστορικό αναπόφευκτο», είπε την 1η Οκτωβρίου 2024, με αφορμή την 75η επέτειο από την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας. Πράγμα που σημαίνει ότι μεγάλες παγκόσμιες συγκρούσεις ήδη προδιαγράφονται καθαρά στον ορίζοντα.
Το παγκόσμιο εμπόριο και η πολυμέρεια με την έννοια μιας κοινής διεθνούς έννομης τάξης προς όφελος όλων ήταν οι συνέπειες της καταστροφής του 20ού αιώνα. Οι Τραμπ, οι Πούτιν και οι Σι Τζινπίνγκ αυτού του κόσμου έρχονται σε ρήξη και με τις δύο αρχές της ειρήνευσης, είτε μέσω εμπορικών, είτε μέσω πραγματικών πολέμων.
Σε αυτό το εξαιρετικά τεταμένο παγκόσμιο περιβάλλον, μια πολύ αποδυναμωμένη Ευρωπαϊκή Ένωση αγωνίζεται για την αυτοϋπεράσπιση της θέσης της στον κόσμο [5] Η Γηραιά Ήπειρος βρίσκεται όντως στο μάτι του τυφώνα. Είναι περικυκλωμένη από εστίες συγκρούσεων εκ των έξω, από την Ουκρανία έως την Μέση Ανατολή, και απειλείται εκ των έσω από τον απολυταρχισμό. Την ίδια στιγμή, πάνω από την «διχασμένη Δύση» (Habermas),** υπό τον Τραμπ επικρέμαται η απειλή της πιθανής διάλυσης. Αμέσως μετά την εκλογή του, ο νέος Πρόεδρος των ΗΠΑ δεν έθεσε υπό αίρεση απλά και μόνον την αμυντική βοήθεια για την Ουκρανία, αλλά και την ένταξη των ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ. Ακόμη κι αν το τελευταίο παραμείνει απλή απειλητική χειρονομία, είναι σαφές ότι με το «deal» με τον Ζελένσκι και τον Πούτιν στο οποίο στοχεύει ο Τραμπ, η Ευρώπη θα πρέπει να πληρώσει για την εξασφάλιση της κατάπαυσης του πυρός, όχι μόνον με χρήμα αλλά πιθανώς και «πιο υλικά», δηλαδή με δικά της στρατεύματα.
Ταυτόχρονα, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι σε περίπτωση κατάπαυσης του πυρός ο Πούτιν θα περιορίσει την οικοδόμηση της πολεμικής οικονομίας του. Το πιο πιθανό, είναι να επιχειρήσει να ξαναγεμίσει τις αποθήκες όπλων του, προκειμένου να μπορεί να επεκταθεί περαιτέρω σε προβλέψιμο μέλλον. Συνεπώς αυτό που αποτελεί την υψηλότερη προτεραιότητα για την ΕΕ είναι να εξελιχθεί περαιτέρω σε μια δική της κοινότητα ασφάλειας και άμυνας. Αυτό απαιτεί τεράστιες οικονομικές δαπάνες, και μάλιστα ακριβώς σε μια εποχή που πάνω από την Ευρώπη - και όχι λιγότερο σημαντικό, ακόμη και πάνω από την Γερμανία - επικρέμαται η απειλή μιας οικονομικής κρίσης, τέτοιας που ειδικά η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας δεν έχει βιώσει μετά το 1945. Τέτοιες απώλειες ευημερίας, η ήπειρος μας τις πληρώνει με κοινωνικό διχασμό. Αυτό σημαίνει ότι η Ευρώπη, εκτός των άλλων, είναι εκτεθειμένη και σε μια απολυταρχική επίθεση από το εσωτερικό της, η οποία στη μεταπολεμική ιστορία πάντα αποκρούονταν μέσω της αύξησης του πλούτου και της αναδιανομής. Αλλά ποια είναι η απάντηση εάν τέτοιες λύσεις δεν είναι πια από αυτές που μπορεί κανείς να αναμένει, - και ίσως, τώρα πια, δεν είναι ούτε καν δικαιολογήσιμες από οικολογική σκοπιά;
Διότι σε ένα ζήτημα του μέλλοντος, ακόμη και άν δεν είναι αυτό το κεντρικό, δεν δίνει καμία απάντηση η συζήτηση η σχετική με την αναγκαιότητα του παγκόσμιου εμπορίου και της παγκόσμιας οικονομίας ως «ατμομηχανών» ή μοχλών της οικονομικής συγκυρίας: Πώς αντιμετωπίζουμε το άλλο τέρας, εκείνο για το οποίο κανείς δεν συζητούσε πριν από εκατό χρόνια, δηλαδή την αυξανόμενη καταστροφή της Γης στην Ανθρωπόκαινο [γεωλογική εποχή];
Αυτό που υποτίθεται ότι θα σταματήσει την κίνηση προς τον φασισμό, δηλαδή η παραγωγή αυξανόμενου πλούτου για να ικανοποιήσει τις αυξανόμενες απαιτήσεις ενός αυξανόμενου πληθυσμού, απειλεί ταυτόχρονα όλο και περισσότερο να καταστρέψει την οικολογική βάση της ζωής. Αυτή η αντίθεση μεταξύ Βορρά και Νότου, αλλά και μεταξύ των σημερινών και των μελλοντικών γενεών, παραμένει εντελώς άλυτη, όπως έγινε σαφές και από το εξαιρετικά φτωχό αποτέλεσμα της πιο πρόσφατης διάσκεψης του ΟΗΕ για το κλίμα, COP29 στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν. Και κάτι άλλο, ακόμη πιο σημαντικό: Και σε αυτό το πεδίο θα αυξηθούν οι παγκόσμιες αντιθέσεις και μαζί με αυτές θα αυξηθούν και οι συγκρούσεις.
Είμαστε ακόμη σε μεταβατική περίοδο. Όμως τα τέρατα παίρνουν όλο και πιο σαφείς μορφές. Ένα πράγμα είναι σίγουρο: Με τον Τραμπ απειλούμαστε να βρεθούμε μπροστά σε άλλα τέσσερα χαμένα χρόνια. Χαμένα για την προστασία του κλίματος και χαμένα για την υπεράσπιση της δημοκρατίας. Τέσσερα χρόνια, τα οποία ο κόσμος δεν έχει την πολυτέλεια να χάσει. Τέσσερα χρόνια, που μάλλον θα θρέψουν τα τέρατα για να γίνουν ακόμη μεγαλύτερα. Και τα οποία, πάνω απ' όλα, εξαναγκάζουν την Ευρωπαϊκή Ένωση να υπερασπιστεί γενναία την δημοκρατία και την πολυμερή αντιμετώπιση των διεθνών σχέσεων σε μια αυξανόμενη θάλασσα απολυταρχισμού, ενάντια σε όλες τις αντιξοότητες.

«Never again for anyone». Η Γκρέτα Τούνμπεργκ στο Μνημείο της Γενοκτονίας των Αρμενίων, Ερεβάν (Νοέμ. 2025)

Στο Κίεβο με τον Βολόντιμιρ Ζελένσκυ και άλλους (Ιούνιος 2023)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

 

[1] Για την ακρίβεια στον τόμο 3 των «Τετραδίων της Φυλακής» (Hamburg 1991, σελ. 354) γράφει: «Η κρίση συνίσταται ακριβώς στο γεγονός ότι το παλιό πεθαίνει και το νέο δεν μπορεί να έρθει στον κόσμο. Σ' αυτό το interregnum εμφανίζεται μια μεγάλη ποικιλία ασθενειών».
 
[2] Alasdair Spark, «New World Order», στο: Peter Knight (επιμ.), Conspiracy Theories in American History. An Encyclopedia, τόμος 2, Santa Barbara 2003, σελ. 536.
 
[3] Σύμφωνα με το Άρθρο 51 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, «Καμιά διάταξη αυτού του Χάρτη δε θα εμποδίζει το φυσικό δικαίωμα της ατομικής ή συλλογικής νόμιμης άμυνας, σε περίπτωση που ένα Μέλος των Ηνωμένων Εθνών δέχεται ένοπλη επίθεση, ως τη στιγμή που το Συμβούλιο Ασφαλείας θα πάρει τα αναγκαία μέτρα για να διατηρήσει τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια [...]». Αυτό σημαίνει ότι το κράτος που έχει υποστεί εισβολή μπορεί να υποστηριχθεί με όπλα αλλά και με στρατιώτες.

 

[4] Karl Polanyi, The Great Transformation, Φρανκφούρτη /Μ. 1978, σελ. 54 (ελλ. Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός, Νησίδες)
 
[5] Δείτε επίσης το άρθρο του Steffen Vogel «Trump, Putin und das einsame Europa» Blätter für deutsche und internationale Politik, τεύχος 1/2025 (Ιανουάριος)

 

Σημειώσεις που προστέθηκαν στον ιστοχώρο Κρίση και Κριτική:

 

*

Disembedding, γερμ. Entbettung και Entankerung: Κεντρικός όρος της Θεωρίας της Δομογένεσης ή Structuration Theory (θεωρητική προσέγγιση η οποία έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και ως «Θεωρία της Δομοποίησης»), δηλαδή ενός θεωρητικού μοντέλου για τη μελέτη της συνεχούς διαδικασίας με την οποία αναπτύσσεται ο διττός χαρακτήρας των κοινωνιών μέσα στο χρόνο: Δομή (structure) - Δράση (agency). Δευτερογενώς, ο όρος εμφανίζεται ως βασική έννοια στην κοινωνικο-γεωγραφική (Social Geography) ανάλυση της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης. 

Σε αντίθεση με τις προνεωτερικές κοινωνίες, οι οποίες ήταν «αγκυρωμένες» («anchored»), δηλαδή ενσωματωμένες στον χώρο και στον χρόνο με σαφή σημεία αναφοράς, οι  κοινωνίες της όψιμης νεωτερικότητας χαρακτηρίζονται ως «μη αγκυρωμένες», δηλαδή απο-ενσωματωμένες, αποδεσμευμένες από τον τόπο και τον χρόνο. Ως κεντρικοί μηχανισμοί αποδέσμευσης από τον χώρο θεωρούνται ο γραπτός λόγος, το χρήμα και τα τεχνικά κατασκευάσματα, η επίδραση των οποίων αίρει από πολλές απόψεις την ενσωμάτωση σε συγκεκριμένο χώρο των κοινωνικών πραγματικοτήτων πλαισίων και σχέσεων. Τα μέσα μεταφοράς, για παράδειγμα, επιτρέπουν την μέγιστη κινητικότητα. Η ατομική ελευθερία κινήσεων και η ευρεία ελευθερία εγκατάστασης συνεπάγονται ανάμειξη μιας μεγάλης ποικιλίας – προηγουμένως τοπικών – πολιτισμών σε έναν πολύ μικρό χώρο. Η αποδέσμευση από τον χρόνο οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αποσύνδεση από την τοπική παράδοση των πλαισίων αναφοράς που προσανατολίζουν τις δράσεις, γεγονός που προσφέρει ένα πολύ ευρύτερο χώρο δυνατοτήτων στις αποφάσεις των ατόμων. Με βάση αυτά, η παγκοσμιοποίηση θεωρείται ως έκφραση της αποδέσμευσης από τον τόπο και τον χρόνο των πλαισίων που ορίζουν και περιορίζουν τις δράσεις των υποκειμένων, ατομικών ή συλλογικών. Η έννοια της αποδέσμευσης δεν σημαίνει ότι οι θέσεις εργασίας μπορούν να μεταφερθούν κατά βούληση και να «εναποτεθούν» αλλού. Αντίθετα, η παγκοσμιοποίηση και η ψηφιοποίηση στον κόσμο της εργασίας, σε πολλούς κλάδους (π.χ. τραπεζικές), αύξησε την συγκέντρωση  μέσα στον χώρο τόσο της γνώσης όσο και της ισχύος. 

Η «Θεωρία της Δομογένεσης» (Structuration Theory), είναι μια θεωρία για την μελέτη της δημιουργίας, της αναπαραγωγής και της μετάλλαξης μιας κοινωνίας ως σύμπλεξης και αμφίδρομης αλληλεπίδρασης δομών αφενός, συνόλων δρώντων παραγόντων (agents) αφετέρου. Στην ανάλυση της δομής και των δρώντων παραγόντων δεν δίνει προτεραιότητα ούτε στη μία ούτε στους άλλους. Επίσης, στην θεωρία αυτή δεν αρκεί από μόνη της η ανάλυση που εστιάζει στην μικρο-κλίμακα, ούτε και η ανάλυση που εστιάζει στην μεγα-κλίμακα. 

Προτάθηκε από τον κοινωνιολόγο Anthony Giddens. Πιο πλήρης πραγμάτευση  υπάρχει στο έργο του The Constitution of Society. Στο έργο αυτό, όπως δηλώνει ο τίτλος, προτείνει ένα θεωρητικό μοντέλο για την διαδικασία με την οποία μια κοινωνία συγκροτείται ως τέτοια, γίνεται δομή, και «συνεχίζει τον δρόμο της» με αδιάκοπη μεταλλαγή. Βασική παραδοχή: Η αδιάσπαστη αλληλεπίδραση των δομών και των δρώντων παραγόντων. Αν και η θεωρία έχει δεχθεί έντονη κριτική, παραμένει σημαντική εντός των κοινωνικών επιστημών. Βλ. και το λήμμα Entankerung στο Spektrum der Wissenschaft

 

** Jürgen Habermas, Der gespaltene Westen - Kleine Politische Schriften X, Suhrkamp, 2004

 

Ο Albrecht von Lucke (1967), με σπουδές νομικής και πολιτικής επιστήμης στα πανεπιστήμια του Βύρτσμπουργκ και του Βερολίνου, από το 1999 εργάζεται ως δημοσιογράφος. Mεταξύ των άλλων στο παρελθόν εργάστηκε για την εβδομαδιαία εφημερίδα Freitag, για την ημερήσια tageszeitung και για το επίσημο θεωρητικό έντυπο του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Vorwärts. Σήμερα είναι πολιτικός συντάκτης στην τηλεόραση και στη ραδιοφωνία, π.χ. στα κανάλια ARD, Bayern 2, WDR 5 Politikum, NDR Kultur, Tagesspiegel, SWR2 Forum. Δραστηριοποιείται ως πολιτικός σχολιαστής και συμμετέχει σε δημοφιλείς πολιτικές συζητήσεις και talk show - π.χ. Anne Will, Maybrit Illner, Maischberger, Markus Lanz,  Presseclub
Από το 2003 είναι αρχισυντάκτης του περιοδικού Blätter für deutsche und Internationale Politik. Κάτοχος του Βραβείου Lessing για την Κριτική, έτους 2014 και του Βραβείου Otto-Brenner-Spezial 2018

Die Erfindung der Generation aus den Trümmern des Politischen – die „68er-Generation“: zur Genealogie eines Kampfbegriffs 1998 (διπλωματική εργασία)
68 oder neues Biedermeier: Der Kampf um die Deutungsmacht. Wagenbach, Βερολίνο 2008
Die gefährdete Republik: Von Bonn nach Berlin. 1949 – 1989 – 2009. Wagenbach, Βερολίνο 2009
Die schwarze Republik und das Versagen der deutschen Linken. Droemer, Μόναχο 2015 

 

Άλμπρεχτ φον Λούκε : Οπισθοχώρηση και οχύρωση στο εθνικό κράτος; Ή «ανοιχτά σύνορα για όλους», χωρίς τόπο οικείο για κανέναν; Δύο εξίσου αδιέξοδες πολιτικές  (Σεπτέμβριος 2018)

 

Μίχα Μπρούμλικ: Από το προλεταριάτο στον όχλο. Το νέο αντιδραστικό κοινωνικό υποκείμενο και ο βοναπαρτισμός α λα Τραμπ

Άλμπρεχτ φον Λούκε : Πάλη για την ηγεμονία: Ποιός έχει την εξουσία να ορίζει για ποιούς λόγους να αγανακτούμε; Νεανική διαμαρτυρία για το κλίμα & διαμαρτυρία ενάντια στη διαμαρτυρία (Απρίλιος 2019)

 

Αγώνες για αναγνώριση σε εποχή κρίσης και αποτυχίας: Σε ποιους αναγνωρίζονται αξίες και δικαιώματα; Τί λογής αξίες, ποια δικαιώματα; 

Οι πολιτισμικοί πόλεμοι και η ατζέντα της δημόσιας συζήτησης και της πολιτικής - «Woke Αριστερά» & «αντισυστημική Δεξιά»

 

«First we took Manhattan, then we take Berlin» Πολιτικές που αυξάνουν την κοινωνική ανισότητα είναι δηλητήριο για την δημοκρατία

Axel Springer SE, Politico, ρωσικό πετρέλαιο, ορυκτά καύσιμα - «Στόλοι φαντάσματα» και η ελληνική «βαριά βιομηχανία»

 

Η Διακυβέρνηση στην ΕΕ - Στον καιρό του Ουκρανικού πολέμου και της κλιματικής κρίσης  

 

Γιάννης Βούλγαρης: Ευρώπη - Ένα ανοιχτό στοίχημα

  

Marc Lilla: Το σκυλί που δεν γαύγισε - Η εξαφάνιση του πολίτη, οι πολιτικές των ταυτοτήτων στις ΗΠΑ και τι μπορούν να διδαχτούν οι Ευρωπαίοι

 

Μαλθακότητα και δικαιωματισμός; Παρακμή της Δύσης; Ή κοινωνία των πολιτών χωρίς πολίτες;